چگونه يك مقاله خوب علمي بنويسيم  

نويسنده :دكتر بهلول عليجاني /استاد دانشكده جغرافياي دانشگاه خوارزمي 

مقاله علمی مقاله ای است که بر علم و آگاهی خوانند ه بیافزاید. بنا بر اين مقاله ای كه بر گنجینه آگاهی خواننده نمي افزايد در يك كار علمي قرار نمي گيرد. کشف یک رابطه جدید بین بارش و ارتفاع ، شناسایی الگوی خاص پراکندگی باران در ایران، شناساندن و آشکار کردن توانایی های یک مکان از نظر سکونت انسانی ، و عرضه سیر تکامل یک علم در طول زمان و یا اثباط یک نظریه علمی بر اساس شواهد موجود همه بر علم ما می افزایند و جزو کار های علمی تلقی می شوند. بیان مکتوب این یافته ها به گونه ای که همگان بتوانند استفاده کنند هنر با ارزشی است .  محققین علاوه بر توانایی های علمی خود هنر خوب و ساده نوشتن را باید یاد بگیرند. اولین ویژگی که یک نویسنده باید رعایت کند خلاصه نوشتن است باید از اطاله کلام خودداری کرد و بگونه ای نوشت که نتوان حتی یک جمله را حذف کرد. مقاله نباید بگونه ای باشد که یک صفحه آن را در یک پاراگراف خلاصه کرد. هدف اصلي ما از نوشتن بيان يافته هاي به ديگران و مشترك نمودن آنها د ر ادراكات و احساسات خود است. بنا براين بايد بگونه اي بنويسيم كه آنها منويات و ايده هاي ما را بفهمند. نوشتن مطالب زيادي و يا نوشته بي نظم خواننده را گيج و خسته مي كند و نمي تواند نتايج تحقيق ما را بفهمد. با توجه به مرور مقالات بيشتر نويسندگان و پرسشهاي مكرر در زمينه نگارش يك مقاله خوب نياز ارايه چنين مقاله اي احساس مي شود. در این مقاله سعی می شود که ساختار و اصول کلی نگارش یک مقاله علمی شرح داده شود.

مقالات به چند گروه تقسیم می شوند:

مقالات تحلیلی به مقالاتی گفته می شود که در باره یک موضوع یا نظریه با آوردن نظریات دیگران و استنباط های خود بحث نموده و در آخر به یک باور مورد قبول می رسد. بررسی نظریات مختلف در باره تعریف و یا محدوده علم جغرافیا از این نوع مقالات است.و یا بحث در باره تعریف ناحیه و جغرافیای ناحیه ای در این مقوله می گنجد.

مقالات مروری و یا تاریخچه ای مقالاتی هستند که در باره تاریخ تکوین یک شاخه علمی در گذشته بحث می کند. برای نمونه بررسی روند رشد علم اقلیم شناسی سینوپتیک و شرح مراحل تکامل آن جزو مقالات مروری محسوب می شود.

مقالات توصیفی   مقالاتی را شامل می شود که به شرح و توصیف یک مکان و یا ناحیه می پردازد. در جغرافیا می توان به این نوع مقالات،  مقالات ناحیه ای نام داد. شرح کلیات جغرافیایی و یا توان های محیطی یک منطقه مانند آذربایجان در این ردیف قرار می گیرد.

مهمترین ویژگی این نوع مقالات ترتیب و نظم بیان مطالب است به گونه ای که خواننده بتواند از مطالب سر در آورد و تصویری کلی و واضح از آنها در ذهن خود ايجاد کند.

مقالات پژوهشی به مقالاتی اطلاق می شود که عموما بر پردازش داده های جمع آوری شده متکی هستند.بر اثر پردازش و تحلیل داده ها به اطلاعات جدید و یافته های تازه ای دست می یابد. مقالات پژوهشی از ساختار ویژه ای بر خوردارند.علاوه بر اینکه نظم و ترتیب کلی مقالات دیگر را دارند، باید  ساختار کلی یک مقاله علمی را رعایت کنند. فصل های اصلی یک مقاله علمی به شرح زیر است:

چكيده ، مقدمه،  پیشینه تحقیق،  کلیات منطقه مطالعه ، روش کار ، شرح و تفسیرنتایج ، خلاصه، پيوست ها ، و منابع.

فصل هاي مقدمه تا كليات منطقه مطالعه، بخش مقدماتي مقاله را تشكيل مي دهند. طي اين سه فصل نويسنده سعي مي كند بر خواننده ثابت كند كه خودش توانايي انجام و موضوع مطالعه ارزش يك كار علمي را دارند.

ارزش علمي مقاله در مقدمه، اشراف محقق بر وضعيت گذشته موضوع پژوهش در پيشينه تحقيق، و آشنايي بر مكان مطالعه در بخش كليات جغرافيايي منطقه بيان مي شود. پس از آنكه محقق با استناد به منابع معتبر و ارايه دلايل منطقي اين ويژگي ها را ثابت كرد وارد بخش اصلي مقاله مي شود كه با فصل روش كار شروع مي شود. در فصل روش كار مراحل انجام تحقيق و مدل هاي بكار رفته به صورت مرتب شرح داده مي شود.

در بخش نتايج هم يافته هاي تحقيق شرح و تفسير مي شود.

چكيده

چكيده كل تحقيق رابه صورت بسيار خلاصه بيان مي كند. جاي چكيده درست بعد از عنوان مقاله است. اما زمان نوشتن آن بعد از اتمام كل كار است. اندازه چكيده نبايد بيشتر از 200 كلمه باشد. بنا بر اين نمي توان همه مقاله را در آن خلاصه كرد. اجزاي بسيار مهم مقاله يعني موضوع ، داده ها ، روش پردازش، و يافته هاي اصلي تحقيق آورده مي شود. در خط آخر چكيده كلمات كليدي تحقيق نوشته مي شود.

مقدمه

مقدمه مدخل مقاله و یا نقطه ورود نویسنده به نگارش است. اندازه متعارف آن حدود نیم تا دو صفحه است. در مقدمه  بیان مساله ، اهمیت مساله ، و ضرورت اجرای تحقیق آورده می شود. سوال اصلی و هدف تحقیق و اهداف مرحله ای در اين فصل آورده می شوند. در واقع در مقدمه محقق سعی دارد ثابت کند که موضوع مورد مطالعه او ارزش دارد و نتایج بدست آمده برای جامعه بشری مفید است. محقق سعی دارد که مساله خود را از هر نظر بررسی کرده تمام جوانب آن را بر خواننده آشکار نماید. ماهيت موضوع به طور كامل و مناسب بر خواننده آشكار مي شود. ارتباط آن با ديگر بخش هاي ذيربط دانش انساني تبيين مي شود. براي نمونه اگر موضوع تحقيق " نقش عوامل مختلف در توزيع مكاني بارش  در منطقه آذربايجان" باشد، نويسنده درباره تغييرات مكاني بارش و اهميت آن از نظر كشاورزي و توسعه كشور و نقش عوامل مختلف مانند ناهمواري ها و سيستم هاي فشار صحبت مي كند. ماهيت پراكندگي بارش و عوامل موثر بر آن را كاملا رسا و مناسب بيان مي كند.

         چگونگي  شروع مقدمه اهمیت مساله را نشان میدهد. در موضوع " نقش عوامل مختلف در توزيع مكاني بارش  در منطقه آذربايجان" اگر توزيع مكاني بارش برای ما مهم باشد،  با جمله توزيع بارش در هر منطقه اي فرق مي كند و تغييرات مكاني آن بيشتر فعاليت هاي منطقه را كنترل مي كند. اما اگر وضعیت بارش آذربايجان مهم باشد، با جمله آذربايجان در شمال ايران واقع شده است و به جهت تنوع اقليمي بويژه پراكندگي بارش در اقبصاد ايران اهميت دارد. شروع می کنیم. بدین جهت یک مقاله واحد بوسیله افراد مختلف به صورت های متفاوت نوشته می شود. به هر شکلی که مقدمه شروع شود باید تا آخر به همان صورت ادامه یابد. .دلایل ضرورت انجام تحقیق مانند اینکه بيشتر فعاليت اقتصادي منطقه بر كشاورزي استوار است و توليد غلات و سردرختي از منابع اصلي درآمد مردم محسوب مي شود. اما سهم كشاورزي در درآمد مردم از نقطه اي به نقطه ديگر فرق دارد. موقعيت جغرافيايي آذربايجان سبب شده است كه در طول سال عوامل مختلفي در بارش آن اثر داشته باشد.  فواید حاصل از انجام و مضار حاصل از عدم انجام آن همه به صورت مفصل شرح داده می شود. مثلا در صورت شناخت استعداد منطقه از نظر مقدار بارش فعاليت مناسبي توصيه مي شود وهزينه و نيروي كشاورزان بي دليل حرام نمي شود. نا آگاهي از وضعيت و عوامل موثر بر توزيع مكاني بارش سبب مي شود كه فعاليت هاي كشاورزي به صورت منطقي و مناسب با توان منطقه برنامه ريزي نشود و بازده كشاورزي خوب نباشد

       انگيزه اوليه اکثر کار هاي  تحقیقی سوال اوليه اي است كه ذهن محقق را مشغول مي كند. و محقق برای پاسخ دادن به اين  سوال اساسی به فكر تحقيق مي افتد. در موضوع پيشنهادي ما سوال اصلي اين است كه چه عواملي توزيع مكاني بارش آذربايجان را كنترل مي كنند.  در نتيجه محقق ابتدا سوال خود را مطرح مي کند و سپس به این صورت ادامه مي دهد که د ر پاسخ به این سوال، هدف اصلی این تحقیق بررسی" نقش عوامل مختلف در توزيع مكاني بارش  در منطقه آذربايجان"  است. اهداف مرحله ای در واقع مراحل مختلف كار هستند كه براي رسيدن به هدف اصلي بايد انجام شوند. براي رسيدن به هدف اصلي موضوع پيشنهادي اهداف مرحله اي زير عملي خواهند شد:  نقشه پراكندگي مكاني بارش تهيه خواهد شد. عوامل و مكانيسمهاي توليد بارش شناسايي خواهد شد. رابطه بين مقدار بارش و شدت هركدام از عوامل در نقاط مختلف آذربايجان اندازه گيري مي شود. سر انجام با استفاده از مدل هاي آماري رابطه بين آنها محاسبه خواهد شد. اهداف مرحله اي در واقع تصويري كلي از مراحل روش كار است كه در مقدمه به صورت خلاصه آورده مي شوند تا ديدي هر چند كلي به خواننده بدهند. 

      در پايان مقدمه مقاله خواننده بر موضوع تحقيق، اهميت آن ، سوال و هدف اصلي ، و اهداف مرحله اي آشنا شده است.          

پیشینه تحقیق

در مقاله معمولا به جهت محدوديت صفحات مجله پيشينه تحقيق در داخل مقدمه ادغام مي شود. اما به جهت اهميت آن و به منظور آشنايي بيشتر خوانندگان در اينجا به صورت جداگانه بحث مي شود.

پس از شرح مساله و استدلال اهمیت انجام آن و آشکار نمودن سوال و هدف اصلی مساله محقق باید نشان دهد که بر تمام جوانب موضوع و وضعیت جاري  آن آگاهی و اشراف دارد. به عبارت دیگر می داند در این زمینه مرز های دانش تا کجا گسترش یافته و کدام قسمت ها نا معلوم است که باید شناخته شود. این اگاهی محقق در زمینه تئوری ها، مفاهیم و روش های مختلف  می باشد. در باره توزيع بارش آذربايجان او بايد بنويسد كه در گذشته چه كساني در زمينه توزع بارش و با چه روشي كار كرده اند. از چه مدل هاي آماري و يا گرافيكي براي نمايش پراكندگي ها استفاده مي شود. پيشرفت دانش و توسعه آگاهي اقليم شناسان چه عوامل و مكانيسم هايي را  برای توليد بارش مطرح مي كند.         

            نويسنده بايد روند تكامل و تكوين موضوع مورد مطالعه و شاخه هاي علمي ذيربط را به صورت پيوسته و منظم با جملات خودش بيان كند. در بيان مطالب از مقياس جهاني شروع  كند و به تدريج به منطقه مطالعه يعني  آذربايجان برسد. پيشينه تحقيق به يك قيف شباهد دارد كه سر گشاد آن در سطح جهان و دهانه باريك آن به منطقه مطالعه ختم مي شود.  موقعيكه از نظرات محقق ديگري استفاده مي كند، در آخر جمله بايد به نام ايشان ارجاع دهد. منابع مورد استفاده هر قدر از مقالات علمي باشد بهتر است. از كتلب ها و گزارشات علمي هم مي توان استفاده كرد و نبايد اكثريت منابع را تشكيل دهند. تعداد منابع مقاله هر قدر بيشتر باشد بر كيفيت علمي آن مي افزايد.  در استفاده  از منابع ديگران محقق سعي كند كه از جملات آنان استفاده نكند و اگر مجبور باشد آنها را در قيومه قرار دهد. هر قدر از نام محققين ديگر در اول جمله كمتر استفاده شود بهتر است. هر ارجاع براي يك جمله مناسب است. ارجاع چندين جمله متوالي به يك منبع شايسته نيست.

      جريان بيان و نگارش مطالب( بدون توجه به ادغام پيشينه تحقيق با مقدمه ) بگونه اي باشد كه در آخر پيشينه تحقيق خواننده متوجه شود كه موضوع مورد مطالعه تا كنون بررسي نشده است و انجام تحقيق در اين زمينه لازم است. آخر پيشينه تحقيق با اين جمله محقق پايان مي يابد كه "باتوجه به موارد مطرح شده و بنا به اطلاعات من تا كنون در اين زمينه مطالعه جامع و دقيقي انجام نشده است. بدين جهت اين تحقيق سعي دارد كه اين موضوع را بررسي نمايد".

کلیات جغرافیایی منطقه

اکثر موضوعات جغرافیا در باره  مکان است. محقق جغرافیایی باید در باره مکان مور مطالعه آشنایی و اطلاعات کافی داشته باشد. و این مطلب را به طریقی به خواننده اثبات کند. ارایه یک نقشه جغرافیایی ، معمولا توپوگرافی،  از منطقه لازم است. در اين فصل اطلاعاتی باید آورده شود که در فهم مساله به خواننده کمک می کند.در باره موضوع ما شرح مختصر توپوگرافی، اقليم، منابع آب و كشاورزي منطقه لازم است. اما بحث در باره زمينشناسي منطقه و يا جمعيت آن چندان ضروري نيست. بحث از مطالب اضافي مقاله رابهصورت يك مجموعه دايره المعارفي در مي آيد.  

داده ها و روش كار

قسمت اصلي مقاله از اين فصل آغاز مي شود. اين فصل با اين جمله آغاز مي شود كه به منظور بررسي عوامل مؤثر در بارش آذربايجان از آمار بارش ( روزانه، ماهانه، و يا سالانه ) ايستگاههاي آذربايجان در دوره آماري مشخص استفاده شد. اگر فرضيه اي باشد بايد اول فرضيه ها نوشته شود. سپس جمله اول براي بررسي آنها آورده شود. ارايه هر فرضيه اي بايد با استفاده از منابع ديگر و كار هاي انجام شده و يا نظريه هاي مطرح و تاييد شده پشتيباني شوند. در موضوع ما يكي از فرضيه ها مي تواند اين باشد كه " نزديكي به مسير عبور سيكلونها سبب افزايش بارش مي شود". محقق بايد نشان دهد به چه دليلي اين فرضيه را ساخته است. براي اثبات نظر خود مي تواند به نتايج كار هاي ديگران در جاهاي ديگر و يا تئوري هاي تاييد شده اشاره كند. فرضيه هاي بدون پشتيباني علمي ارزش ندارند. هر فرضيه مي تواند در باره يك رابطه و يا گمان باشد. در يك فرضيه نمي توان دو سوال يا گمان را مطرح كرد. چون ممكن است داده هاي جمع آوري شده يكي را تاييد و ديگري را رد كند. در اين صورت فرضيه نه رد شده است و نه قبول شده است. فرضيه ها بايد قابل اندازه گيري باشند و در باره آنها بتوان داده جمع آوري كرد. فرضيه هاي غير كمي را نمي توان استدلال كرد. چون اثبات و يا رد فرضيه فقط با استفاده از روشهاي آزمون كمي و متكي بر داده هاي آماري امكان پذير است. فرضيه زماني ساخته مي شود كه محقق بر موضوع آگاهي دارد و در باره بعضي روابط شك دارد. در مورد موضوعاتي كه محقق هيچ نوع آگاهي ندارد نمي توان فرضيه ساخت. اين نوع مطالعات تحقيقات شناختي هستند و محقق بايد با استفاده از مطالعات توصيفي آنجا را بشناسد.

         در اين فصل نوع داده ها، منبع داده ها، دوره آماري لازم،  روش جمع آوري ، تنظيم ، اصلاح و تكميل و باز سازي و پردازش  داده ها و چگونگي ارايه نتايج شرح داده مي شود.  روشها و مدل هاي آماري لازم آورده شده و استدلال مي شوند. مدل ها و فرمولها نبايد به طور مفصل توضيح داده شوند. چون فرض بر اين است كسي كه اين مقاله را مي خواند اين مطالب را مي داند. محقق مي تواند خوانندگان  را به منابع مناسب راهنمايي كند. شرح مراحل روش كار و پردازش بايد به اندازه اي واضح باشد  كه اگر خواننده در نتايج تحقيق شك كرد تمام مراحل آن را تكرار كرده و آن را دوباره انجام دهد.  روش ارايه نتايج هم در اينجا آورده مي شود. نويسنده بايد بگوند كه  نتايج را  به صورت نمودار،  نقشه،  و يا جدول نمايش خواهد داد. از چه نرم افزار كامپيوتري استفاده خواهد كرد.

شرح وتفسير نتايج

به همان ترتيبي كه مراحل انجام كار در فصل پيشين  توضيح داده شده است نتايج شرح داده مي شود. يافته هاي هر بخش از كار به صورت جدول، نمودار، فرمول،  و يا نقشه ارايه مي گردد. هر يافته اي هم تحليل و تفسير مي شود. يعني با نتايج كارهاي ديگر در جاهاي ديگر مقايسه مي شود. در صورت مشابهت با آنها از اجماع نتايج يك آزمايش بتدريج قانون حاصل مي شود. در صورت مغايرت با آنها هم بشرطي كه محقق بتواند از يافته خود دفاع كند، باور هاي قبلي اصلاح مي شود.  در ارايه نتايج بهتر است راه خلاصه را در پيش گيريم و از اطاله كلام خودداري كنيم.

هركدام از نمودار، نقشه، و جدول  بايد در حد مطلوب و مناسب باشد. فراواني بيش از حد هركدام از زيبايي و هماهنگي متن مي كاهد. اثبات فرضيه ها با استفاده از آزمون هاي آماري مناسب انجام شود. و يافته هاي اصلي تحقيق بيان گردد. معمولا يافته هاي اصلي دربخش آخر اين فصل به صورت خلاصه آورده  مي شود.

عنوان جداول در بالاي آنها و عنوان شكل ها در زير آنها درج مي شود. تمام شكل ها، نقشه ها، و نمودار ها شكل تلقي مي شوند. شكل ها جداگانه و جداول هم جداگانه شماره گذاري مي شوند.

خلاصه و پيشنهادات

مراجعين و استفاده كنندگان معمولا فرصت كافي براي مطالعه كل مقاله شما را ندارند. در نتيجه  بهتر است خلاصه اي از عنوان، اهداف، روش كار، و نتايج كار در آخر آورده شود. خواننده بامراجه به اين خلاصه متوجه میزان  نياز خود به خواندن کل مقاله  مي شود  و تصميم مي گيرد كه كل ان  را بخواند  يا نخواند. در اين فصل يافته هاي اصلي كار آورده مي شود. در بخش نتايچ ، نتيجه همه مراحل كار پشت سرهم آورده مي شود. در صورتيكه بسياري از آنها يافته اصلي نيستند. بدين جهت يافته هاي اصلي كار كه در واقع مرزهاي دانش ما را توسعه داده اند، بايد به صورت خلاصه آورده شوند. بر اساس نتايج كار پيشنهاداتي داده مي شود. پيشنهادات بايد مستند بر يافته هاي تحقيق باشد. كلي گويي و گفتن توصيه هاي عمومي درست نيست. اگر در يك پژوهش متوجه شديم كه عوامل اصلي آلوده كننده هواي تهران گاز هاي منواكسيد كربن و دي كسيد هاي گوگرد و ازت هستند، براي پاك شدن هواي تهران بايد پيشنهادهاي عملي در مورد كاهش توليد اين آلاينده ها بدهيم. بگوييم كه براي تميز شدن هواي تهران تعداد ماشين ها را از يك ميليون به پانصد هزار كاهش دهيم و يا اينكه ماشين هاي بزرگ را از ورود به شهر جلوگيري كنيم. چون بر اساس نتايج كار ما اين ماشين ها بيشترين آلاينده ها را توليد مي كنند. هيچ گونه پيشنهادي كه مربوط به نتايج تحقيق شما نمي شود، ارايه ندهيد. از پيشنهادات مطلوب اين است كه گوشه تازه اي را مطرح كنيد كه تحقيق شما آن را انجام نداده است و بهتر است كه آيندگان آن را دنبال كنند.

پيوست ها

در پيوست معمولا مطالبي آورده مي شود كه دانستن آنها براي خواننده مفيد است ولي بودنشان در داخل متن اصلي اضافي مينمايد.اين نوع مطالب مي تواند شرح يك روش آماري مانند خوشه بندي يا متن يك برنامه كامپيوتري كه خود محقق نوشته است، یا جدول آماري استفاده شده در تحقيق باشد.

منابع

محقق در كار خود از ديگران در زمينه بيان مفاهيم ، نظريه ها و روش كار استفاه كرده است كه بايد آن منابع را در كار خود اشاره كند. استناد به اين منابع در داخل متن در آخر جمله اي كه از كار آنها استفاده شده است انجام مي شود. در اينجا  نام خانوادگي محقق و سال انتشار تحقيق در داخل پرانتز آورده مي شود. مانند ( عليجاني ، 1374) و (Yarnal, 1993). نقطه آخر جمله بعد از پرانتز گذاشته مي شود يعني اينكه پرانتز جزو جمله است. اگر به هر دليلي منبع مورد استفاده به عنوان فاعل جمله آورده شود، در آن صورت نام خانوادگي محقق در اول جمله و سال انتشار تحقيق بعد از نام خانوادگي در داخل پرانتز آورده مي شود. تكرار بيش از حد مطلوب نام محقق در اول جمله چندان مطلوب نيست. چون نشان مي دهد كه محقق ازجملات ديگران استفاده كرده است و خود نگارش كمتري انجام داده است.

     براي نمايش نحوه  ارجاع به منابع در آخر مقاله چند نمونه آورده مي شود: در اين ارجاعات نام خانوادگي همه نويسندگان مقاله آورده مي شود. ترتيب كلي نگارش ارجاع به اين صورت است:

مقاله ها :            نام خانوادگي محقق، نام محقق. سال انتشار. عنوان مقاله ، شماره جلد و صفحه.

 عليجاني، بهلول.    1381.    نگرشي جديد بر علم جغرافيا.   مجله رشد آموزش جغرافيا، شماره 61، صفحات 4 تا 7.

Alijani, B.  2002 . Variations of 500 hPa flow patterns and their relationship with the climate of Iran. Theoretical and applied climatology,72: 41-52.

كتاب ها:             نام خانوادگي نویسنده ، نام نویسنده. سال انتشار. عنوان كتاب. نام ناشر، نام محل انتشار.

عليجاني، بهلول. 1381. اقليم شناسي سينوپتيك. انتشارات سمت، تهران.

كتابهاي ترجمه:    نام خانوادگي ونام نویسنده اصلي. عنوان كتاب به فارسي. نام خانوادگي و نام مترجم. نام     

                        ناشر، محل انتشار.

لونسبري، جي. اف. و اف. تي. آلدريچ. 1380. در آمدي بر روشها و فنون ميداني جغرافيا، چاپ سوم . ترجمه بهلول عليجاني. انتشارات سمت، تهران.

شیراز، خیابان برق کوچه1-موسسه علمی تحقیقات چشم انداز

شماره تماس:

07132341477

شماره همراه:

09382252774

پست الکترونیک:

Sjavizadeh@yahoo.com

وب سایت:

Www.gisland.org

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/