بانک اطلاعات مدیریت بحران و منابع داده‌های آن

به طور کلی مدیران بحران و سوانح، داده‌های مورد نیاز خود را به هنگام تهیه پایگاه اطلاعات تهیه نمی‌کنند. در عوض آن‌ها باید به سازمان‌های موجود در منطقه و یا شهرشان برای بانک اطلاعاتی‌شان متکی باشند تا داده‌های مورد نیاز را در اختیارشان قرار دهند. به عنوان مثال ممکن است برای لایه ارزش املاک و داراییها به اداره درآمدهای شهرداری مراجعه کنند و برای لایه کاربری اراضی به اداره و یا واحد شهرسازی و همینطور به ادارات و سازمان‌های مختلف دیگر برای جمع‌آوری داده‌های دیگر مراجعه کنند.

وابستگی از نظر داده‌ها مشکلاتی را برای عملیات روزمره بوجود می‌آورد. به عنوان مثال داده‌هایی که دریافت می‌شوند ممکن است در شکل و فرمتی متفاوت ازآن فرمتی باشد که مورد نیاز است. همین‌طور این داده‌ها ممکن است لازم باشند، به طور مرتب به روز شوند و یا ممکن است نیاز به حفاظت داشته باشند. به همین دلیل هماهنگی بین سازمان‌ها و مستندسازی دقیق این روابط برای مدیریت داده‌های سیستم اطلاعات مدیریت بحران ضروری است.  

محتوای بانک داده‌ها

امکان پیش‌بینی کامل داده‌های مورد نیاز تقریبا غیرممکن است. با این حال امکان پیش‌بینی مقدار قابل ملاحظه‌ای از داده‌های مورد نیاز وجود دارد. به عنوان مثال در نظر بگیرید که از شما خواسته شده باشد نقشه‌ای ارائه دهید که کلیه زمین‌های خالی با ابعاد حداقل 50 در 50 متر را مشخص کنید. این نقشه می‌تواند برای فرود هلیکوپترهای امدادرسانی مورد استفاده قرار بگیرد.

بانک‌های اطلاعاتی بسته به ارزیابی سازمان از نیازها و نوع خطراتی که در محل وجود دارد، متفاوت می‌باشند. جدول زیر مثال‌هایی از داده‌هایی را که ممکن است در مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرند، نشان می‌دهد.

منابع داده‌ها

بهترین راه برای داشتن پایگاه داده‌های مورد دلخواه، بررسی داده‌های موجود در سایر بانک‌های منطقه و دسترسی به آن‌هاست. با این بررسی مشخص خواهد شد که چه داده‌هایی در چه سازمان‌ها و اداراتی وجود دارند. کردار زیر نمونه‌هایی از سازمانهایی که داده‌هایشان می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند را نشان می‌دهد.

بازنمایی حوادث طبیعی و تجزیه و تحلیل آسیب‌پذیری

مقدمه

هر ساله حوادث طبیعی جان هزاران نفر را گرفته و میلیاردها ریال خسارت مالی به بار می‌آورد. در حالیکه ساکنان مناطق آسیب‌پذیر در زمینه چگونگی وقوع این حوادث و یا در زمینه میزان زیان‌های وارده احتمالی و یا در مورد این مسئله که چطور حوادث و وقایع طبیعی در محلی که در قبل اتفاق افتاده‌اند، دوباره به وقوع می‌پیوندند، هیچ اطلاع دقیقی ندارند. تا زمانیکه جوامع بشری اصرار بر سکونت سکونت در مناطق حادثه‌خیز را داشته باشند، مسئولان حوادث غیر مترقبه، وظیفه مقابله و پیشگیری از وقوع چنین حوادثی را بر عهده خواهند داشت تا میزان خسارات وارده را کاهش داده و اقدام‌های لازم را برای مقاوم‌سازی و بازسازی این مناطق را انجام دهند.

تمرین‌های ارائه شده به شما کمک خواهد کرد تا به هنگام نیاز، تکنیک‌های موجود در سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) و بسته‌های نرم‌افزاری، آن را در زمینه حوادث دنیای واقعی به کار برید. همچنین به فهم چگونگی کاربرد این سیستم در بازنمایی حوادث طبیعی برای تعیین میزان آسیب‌پذیری منابع کمک بسیاری خواهد کرد. سپس قادر خواهید بود:

بلای طبیعی پیرامون خود را شناسایی کنید.

با استفاده از نقشه‌های ترکیبی بلایای طبیعی، نقاط خطرناک و بحرانی، زیرساخت‌ها و راه‌های آسیب‌پذیری مردم را تعیین کنید

با بکارگیری نقشه‌های ترکیبی بلایای طبیعی، سناریوهای ارائه شده در نرم‌افزار What if را به اجرا درآورید.

 تجزیه و تحلیل آسیب‌پذیری

همه مناطق کره زمین در مقابل بلایای طبیعی قابلیت آسیب‌پذیری را دارا می‌باشند. قابلیت آسیب‌پذیری یا استعداد هر یک از مناطق، موجب به بار آمدن خسارات فیزیکی_کالبدی، بحران‌های اجتماعی و ضرر و زیان‌های اقتصادی در اثر بلایای طبیعی می‌شود که این خود نشانگر پایین بودن میزان تلاش‌های صورت گرفته در محل حادثه‌دیده برای مقابله با حوادث می‌باشد. اما خود این مسئله به تنهایی کافی نیست که بدانیم یک حادثه طبیعی کی کجا و چه زمانی اتفاق خواهد افتاد. بلکه شما نیاز دارید بدانید مناطق آسیب‌پذیر شما چه نقاطی هستند و بر این اساس است که شما می‌توانید سعی و تلاشتان را برای کاهش میزان آسیب‌پذیری مناطق به کار ببندید.

نقشه فوق خطر نسبی این بلایا را در سرتاسر ایالات متحده بصورت ترکیبی نشان می دهد. میزان خطر بر اساس میانگین سالانه خسارات(AAL) وارده بر مناطق مسکونی و بوسیله راهکارهای مدیریت بحران(RMS) مورد سنجش قرار گرفته و از تکنیک‌های مدلسازی شده بلایای طبیعی در این زمینه استفاده می‌شود. این اولین نقشه منتشر شده با قابلیت تطبیق خسارات می‌باشد و جغرافی‌دانانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، میانگین سالانه خسارات(AAL) را به عنوان یک مدل ارتباطی کاملا معکوس مورد استفاده قرار می‌دهند.

در حالیکه فرآیند ارزیابی آسیب‌پذیری اغلب با تعیین محدوده جغرافیایی وقوع یک نوع بلای طبیعی احتمالی آغاز می‌شود، این نیاز وجود دارد تا میزان آسیب‌هایی که به تسهیلات، زیرساخت‌ها و مردم ساکن در ان محدوده وارد می‌شود نیز مشخص شود. برای مثال، میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌هایی که در یک منطقه زلزله‌خیز واقع شده‌اند، بستگی به زمان و چگونگی وقوع حادثه خواهد داشت. ساختمان‌هایی با مصالح غیرمقاوم که در ردیف اول اولویت‌ها برای بازسازی قرار دارند، کسانی را که در آن‌ها ساکن هستند، با شدت بیشتری تهدید می‌کنند.

ارزیابی مناسب از میزان آسیب‌پذیری یک محدوده(به احتمال زیاد) می‌تواند از انتظام خاصی که در وقوع حوادث وجود دارد و یا بر اساس گزارش‌های محلی حاصل شود. تا زمانی‌که یک فرد به تنهایی مسئولیت جمع‌آوری اطلاعات، یکپارچه‌سازی آن‌ها و یا مسئولیت همه فعالیت‌ها را بر عهده داشته باشد، موفقیت وی تا حد زیادی بستگی به کیفیت اطلاعاتی خواهد داشت که به دست دیگران ارائه شده است. به طور کلی هدف اصلی از انجام عملیات ارزیابی میزان آسیب‌پذیری عبارتست از فرآیندی برای کاهش میزان آسیب‌پذیری اجتماعات انسانی. ارزیابی‌های مجدد در فواصل زمانی مشخص این امکان را فراهم خواهد کرد تا تاثیرات مثبت ناشی از اقدام‌های پیشگیرانه صورت گرفته به طور دقیق مورد بررسی و سنجش قرار گیرد.

ساختمان ها و زیرساخت ها

بازنمایی ساختمان‌ها و زیرساخت‌های موجود در یک منطقه حادثه‌خیز ممکن است نتایج سودمندی را برای مسئولان ادارات دولتی که ضامن بهداشت و سلامت عمومی مردم هستند، به ارمغان بیاورد. برای مثال دانستن اینکه چه فضاهایی در معرض تهدید یک بلای طبیعی هستند به تعیین میزان دقت و حساسیت قوانین ساخت و ساز مورد نیاز و نیز چگونگی تقویت جاده‌ها، پل‌ها و سایر زیرساخت‌های موجود کمک می‌کند تا اینکه منافع عمومی حفظ شود. معمولا در چنین مواردی داده‌‌های مربوط به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها بصورت یکپارچه مورد بررسی قرار می‌گیرند. برای مثال داده‌های مربوط به کاربری اراضی ممکن است به شکل کاربری مسکونی، کاربری تجاری، کاربری صنعتی و ... طبقه‌بندی شوند. این نوع طبقه‌بندی خود ممکن است دوباره به شکل ریزتری مطرح شود. برای مثال ساختمان‌های مسکونی ممکن است بصورت واحدهای تک‌خانواری، واحدهای آپارتمانی(چند خانواری) یا خانه‌های متحرک طبقه‌بندی شوند. خطوط شبکه ممکن است بر اساس نوع آن یعنی خطوط برق، تلفن، آب، جاده‌های مواصلاتی و ... طبقه‌بندی شده و یا تقسیم‌بندی جاده‌ها ممکن است به شکل شریان‌های درجه 1، دسترسی درجه 2، دسترسی درجه 1، دسترسی درجه 2 و ... بوده و یا برای حرکت بصورت یکطرفه و دو طرفه و از لحاظ کیفی بصورت آسفالتی، بتنی، خاکی و ... باشند.

پایگاه داده‌های مربوط به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها معمولا در دسترس طراحان و برنامه‌ریزان، ساخت‌و‌سازکنندگان، مشاوران حقوقی و گروه‌های کاری عمومی قرار می‌گیرد تا فعالیت‌های خود را بر اساس این اطلاعات شکل دهند.

   جمعیت

داده‌های جمعیتی در تجزیه و تحلیل میزان آسیب‌پذیری و با هدف کاهش میزان خسارات و همچنین به دلیل بازسازی آسیب‌های وارده، دارای اهمیت حیاتی می‌باشند. برای مثال بازنمایی داده‌های جمعیتی مربوط به مناطق حادثه‌خیز به راحتی بیان‌کننده آنست که چه تعداد جمعیت احتمالا بوسیله یک نوع بلای طبیعی تهدید می‌شوند، چه کسانی بوسیله یک معیار پیشنهادی برای کاهش خسارات تحت تاثیر قرار می‌گیرند و یا چه تعداد جمعیت به هنگام وقوع حوادث ممکن است به کمک‌های امدادرسانی نیاز داشته باشند.

اما تعیین و تبیین تحولات جمعیتی به کمک یک بلای طبیعی مشخص، ممکن است به این سادگی نباشد. برای مثال برخی فضاها مانند بخش های مسکونی که در طول شب پذیرای جمعیت می‌باشند، تاثیرات بایای طبیعی به اشکال مختلف ظاهر می‌شود. یا اینکه گروه‌های مشخصی از جمعیت مانند کودکان، سالخوردگان و یا کسانی که مشکلات تنفسی دارند، ممکن است از سطح خطرپذیری بیشتری برخوردار باشند. به همین دلیلد ضزوری است که داده‌های مربوط به گروه‌های جمعیتی در مقولات مختلف مانند محل سکونت، زمان سکونت یا موارد خاص دیگر، مورد بررسی قرار گیرند. متاسفانه اطلاعات مربوط به زمان‌های حضور مردم در سطح فضاهای مختلف و داده‌های مربوط به آن‌ها با یک‌سری شرایط خاص به سختی از داده‌های بخش‌های مسکونی قابل استنتاج می‌باشد.

معمولا آمارهای سرشماری نفوس و مسکن بهترین منبع برای داده‌های جمعیتی به شمار می‌آیند. حکومت‌های مختلف در سرتاسر جهان، سرشماری‌های مشابهی را در سطح کشورشان انجام می‌دهند. به هنگام انجام تجزیه و تحلیل‌های مربوط به میزان آسیب‌پذیری بلایای طبیعی در ایالات متحده آمریکا، از داده‌های جمعیتی سرشماری‌ها در قالب بلوک‌ها، حوزه‌ها و نواحی سرشماری استفاده می‌شود.

 مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی

میزان آسیب‌پذیری مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی مانند بیمارستان‌ها، مراکز پلیس، ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی، مراکز عمومی، مراکز عملیات اورژانسی و سایر مراکز مشابه به هنگام انجام عملیات امدادرسانی نقش بسیار مهمی در کمک‌رسانی عمومی ایفا می‌کنند. دانستن این مسئله که کدام مراکز(مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی) در نزدیکی مناطق حادثه‌خیز از احتمال آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند، با یک ارزیابی مجدد از میزان آسیب‌پذیری آن‌ها و با توجه به ویژگی‌های خاص هر یک از این مراکز به سادگی قابل اندازه‌گیری می‌باشد، که این مسئله خود به پیش‌بینی عمل کرد این مراکز در کنترل و کاهش و آسیب‌های احتمالی ناشی از بلایای طبیعی، قبل از وقوع آن‌ها منجر می‌شود. به همین دلیل مراکز مدیریت بحران لیستی از این مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی و موقعیت آن‌ها را جمع‌آوری کرده و در اختیار دارند.

 بازنمایی بلایای طبیعی

بلایای طبیعی از نظر شکل ظاهری یکنواخت نبوده و در حالیکه به فضاهای جغرافیایی خسارت مختلفی وارد می‌کنندف ممکن است تاثیرات ناشی از آن‌ها دارای تشابهات بسیار زیادی باشند. داده‌های جغرافیایی با اشکال و فرمت‌های گوناگون از منابع مختلف جمع‌آوری می‌شوند. این موضوع، داده‌های مربوط به هر یک از بلایای طبیعی را برای تجزیه و تحلیل آن‌ها مورد نیاز است، در بر می‌گیرد. تمرین‌های ارائه شده این امکان را برای شما فراهم خواهد کرد تا با استفاده از نقشه‌های مربوط به بلایای طبیعی، به تجزیه و تحلیل منابع ایجاد کننده بحران در سطح محدوده مورد مطالعه بپردازید.

 زلزله، رانش، آبلرزه

زمین‌لرزه‌ها به طرق مختلفی موجب وارد آمدن خسارات می‌شوند. بیشتر مواقع خطرات احتمالی، ناشی از لرزش زمین می‌باشد که در نتیجه حرکت صفحات تکتونیکی درون کره زمین، جابجایی‌های سطوح بیرونی زمین، ریزش زمین، آبلرزه و ... بوجود می‌آیند. هر یک از اشکال مختلف زمین‌لرزه‌ها، عامل بالقوه‌ای برای ایجاد ویرانی به شمار می‌آیند که متاسفانه هر لحظه امکان وقوع آن وجود دارد.

داده‌هایی که برای انجام یک ارزیابی مناسب از وقوع یک زمین‌لرزه نیاز است، فقط به محل وقوع آن، جابجایی‌های بالقوه فعال و یا شکست و حرکت‌های احتمالی زمین محدود نمی‌شود. برای فهم لرزش‌های بالقوه ناشی از این جابجایی‌ها، مدیران و برنامه‌ریزان خدمات اورژانسی نیاز به کمک دانشمندان علوم مختلف دارند تا مشخصات این لرزش‌ها همچون زمان‌های

 ثبت شده لرزش‌ها، فواصل زمانی مجدد لرزش، بزرگی زمین‌لرزه و ... را تعیینکرده و در فعالیت‌های برنامه‌ریزی از این داده‌ها، استفاده بهینه به عمل آورند. موارد زیر بیان‌کننده نمونه‌هایی از انواع داده‌هایی است که برای ارزیابی شدت لرزش زمین مورد نیاز است:

موقعیت وقوع زمین‌لرزه و جابجایی‌های بالقوه فعال و دیگر منابع ایجاد کننده لرزش‌ها

داده‌های مربوط به مسائل زمین‌شناسی سنگ بستر

مواد رسوبی ته‌نشین شده

عمق سنگ‌های تحتانی

ضخامت و مقدار مقاومت رسوب‌های فشرده شده در دوران‌های هولوسن و پلیستوسن

داشتن چنین اطلاعات جزئی برای ارزیابی و برنامه‌ریزی فضاهایی که به صورت بالقوه حادثه‌خیز هستند، ابزاری مناسب به شمار می‌آید. بر این اساس همه داده‌هایی که در دسترس می‌باشند می‌بایستی قبل از انجام چنین فعالیتی در مورد یک مکان خاص جمع‌آوری شوند. یکی از نقشه‌هایی که بصورت رقومی و با قابلیت تفسیرپذیری در دسترس می‌باشد، نقشه مربوط به مراحل مختلف تحلیل‌های بلایای طبیعی است که در این زمینه به‌کار برده می‌شود.

زمانیکه یک زمین‌لرزه به وقوع می پیوندد، نقشه‌های مربوط به لرزش‌ها، ابزاری مناسب برای امدادرسانی اورژانسی و براورد خسارات وارده به شمار آمده و فضاهایی را که در نتیجه جابجایی‌ها و زمین‌لرزه‌ها دچار خسارات احتمالی شده‌اند را بخوبی ترسیم کرده و به نمایش می‌گذارد. نقشه‌های مربوط به لرزش‌ها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) در زمینه زمین‌لرزه‌های به وقوع پیوسته در سایت شبکه Trinet  قابل دسترس می‌باشد. این سایت همچنین اطلاعاتی را در زمینه نقشه‌های مربوط به لرزش‌ها و نظرات تئوریک ارائه شده پیرامون زمین‌لرزه‌ها را در بر می‌گیرد که می‌تواند برای آموزش مفید واقع شود.

  رانش

تکان‌های ناشی از زمین‌لرزه‌ها اغلب موجب فرو ریختن زمین در نتیجه جابجایی و حرکت سنگ‌ها و خرده‌سنگ‌ها می‌شود. رانش یکی از انواع مختلف زمین‌لرزه‌ها به شمار می‌آید که بصورت افقی عمل کرده و موجب حرکت سنگ‌ها می‌شود. این نوع زمین‌لرزه بیشتر در زیر دریاچه‌ها، رودخانه‌ها یا در طبقات تحتانی اقیانوس‌ها به وقوع می‌پیوندد.

اما همه رانش‌ها در نتیجه وقوع یک زمین‌لرزه افاق نمی‌افتد بلکه معمولا پس از ریزش شدید باران، وقوع گردباد و یا زمانی که خاک از آب اشباع شده باشد، بر اثر نیروی جاذبه زمین، خاک‌های مستعد شروع به لغزش می‌کنند. زمانیکه خاک شل و رسوبات پر آب با یک حرکت زمین همراه می‌شوند، ممکن است این خاک‌ها به حرکت درآیند. به عبارت دیگر وقتی خاک مقاومت خود را از دست می‌دهد تبدیل به یک خاک روان می‌شود. روان و پخش شدن افقی خاک‌ها ممکن است موجب فرو رفتن یا کج شدن ساختمان‌ها شود. حرکت زمین به این شکل موجب باز شدن شکاف در سطح زمین شده و زندگی ساکنان را با خطر روبرو ساخته و خسارات زیادی را به داراییها و اموال آنان وارد می‌کند.

بانک‌های اطلاعاتی که برای تجزیه و تحلیل بلایای طبیعی مانند رانش ایجاد می‌شوند، می‌بایستی زیر نظر زمین‌شناسان و مهندسان باشند. در این زمینه، مهندسان خاک، زمین‌شناسان و نقشه برداران از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردارند. بیشتر اوقات داده‌های مورد نیاز از گزارش‌های دولت‌های محلی که هدف اصلی‌شان دستیابی به توسعه است استنتاج می‌شوند. در حالیکه جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز در زمینه یک منطقه توسعه یافته بصورت میدانی کار بسیار طاقت‌فرسایی به‌شمار می‌آید.

مولفان: علی عسگری، پدرام رخشانی، اکبر اسماعیلی

انتشارات: سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/