مدیریت بحران به عنوان تخصصی علمی و کاربردی، مستلزم برخورداری از مهارت ها، ابزار ها و عوامل گوناگونی است. یکی از ابزار های مهم مورد استفاده در زمینه مدیریت بحران سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) می باشد.

همانطور که در تعریف مدیریت بحران گفته شد مجموعه اقدام هایی است که قبل از وقوع، در حین وقوع و بعد از وقوع بحران، جهت کاهش هر چه بیشتر آثار و عوارض آن انجام می گیرد. اما متاسفانه در برخی از کشورها نظیر کشور ما مدیریت بحران تنها پس از وقوع بحران اعمال می‌گردد و با توجه به این که ایران به شدت از مسایل و مشکلات فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی رنج می‌برد، به نظر می‌رسد سیستمی یکپارچه که بتواند سرعت و کیفیت تصمیم گیری‌های معطوف به حوادث را افزایش دهد و با ارائه اطلاعات صحیح و کاربردی، بر تصمیم گیری‌ها در مواقع لزوم اثر بگذارد ضروری است .

سیستم اطلاعات جغرافیایی محیطی ایده آل برای برنامه ریزی است و می تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند جهت ارزیابی ریسک بلایای طبیعی همچون زلزله، سیل، خشکسالی، طوفان، زمین لغزش و ... بکار گرفته شود به این معنا که با طبقه بندی تجزیه وتحلیل داده ها و ارائه نقشه های گرافیکی میزان خطر وخطر-پذیری را در طیف گسترده ای بدست آورد.

مدیریت بحران با استفاده از این نقشه ها می تواند مکان و تشخیص میزان و قدرت تخریب را بشناسد و همچنین  جهت مقابله با آن قدرت تصمیم گیری و برنامه ریزی و امکانات و ابزار و تجهیزات مورد نیاز و راهکارهای مقابله با آن را پیدا کند. استفاده مناسب از زمان و مکان بعمل آورد. در نتیجه اثرات خسارات را کاهش دهد. ازجمله کاربرد های اساسی GIS در مرحله پیش از بحران تهیه نقشه های پهنه‌بندی خطر است.

تهیه نقشه های پهنه بندی میزان خطر در خصوص زمین  لغزش ها

صدمات و خسارات ناشی از زمین‌لغزش ها، امری مهم و قابل ملاحظه است که متأسفانه در اغلب موارد نادیده گرفته می‌شود. برای پیشگیری از خسارات و تلفات و یا حداقل کاهش گستردگی و دامنه آن، شناخت مناطق ناپایدار ضروری است. با شناخت مناطق با خطر نسبی بالا و پیش‌بینی‌های قبلی می توان از بروز تلفات و خسارات مستقیم و غیرمستقیم پیشگیری نمود و مانع از اتلاف سرمایه های ملی شد. بدین گونه که این اقدام به مدیران شهری و روستایی این امکان را می دهد که با اقدامات پیشگیرانه شامل شناسایی محدوده های خطر وقوع زمین‌لغزش، ارائه راهکارهایی برای ایمن‌سازی مناطق مسکونی، تأسیسات روبنایی و زیر بنایی تصمیمات لازم را برای توسعه فیزیکی صحیح مراکز شهری و روستایی فراهم کنند. بعلاوه با انتقال و جابجایی محدوده هایی که در معرض خطر وقوع زمین‌لغزش قرار دارند، در راستای کاهش خطرات احتمالی تصمیمیات لازم را در مناطق شهری و روستایی اتخاذ نمایند.

به همین منظور ابتدا به شناسایی هر یک از عوامل موثر بر وقوع زمین لغزش در مناطق مورد مطالعه پرداخته و نقشه هر یک از شاخص ها تهیه و در نتیجه همپوشانی شاخص های موثر نقشه نهایی با توجه به وزن هر شاخص در پنج کلاس بسیار کم خطر، کم خطر، خطر متوسط، پر خطر و بسیار پر خطر  تهیه می گردد.

منبع: www.madadkar.org

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

درتمامي مراحل چرخه مديريت بحران ازمرحله تعيين خطر پذيري مناطق وانجام فعاليتهاي پيش‌گيرانه تا مراحل بعد از بحران مثل جمع آوری اطلاعات و امدادونجات با انواع داده ها وستانده هايي كه به نوعي به موقعيت و مكان مرتبط اند مواجه هستيم.

 ازاينرو كاربرد سيستم اطلاعات مكاني يا GIS دراين حوزه بسيار گسترش يافته ومقبول شده اند. شرايط پهناوري و عدم وجود سيستم مناسب اطلاع رساني و ارتباطي خبر وقوع و تخريب زلزله در روستاها بعضاَ چندين ساعت به طول مي­ انجامد و ارزش امداد و نجات در عمليات دوره اضطراري كه زمان طلايي نام گرفته (Golden time) شديداَ كاهش مي يابد. اين مسئله باعث بروز خسارات مادي و معنوي زيادي مي‌گردد. وجود سيستم‌هاي اطلاعاتي كه بتواند شناخت اطلاعات بهنگام از منطقه و برآوردي از ابعاد حادثه و تلفات داشته باشد، امری لازم و ضروری است.
امكانات نامناسب توزيع شده در زلزله هاي گذشته چه به لحاظ توزيع نامناسب چند برابر رقم واقعي بخاطر فشارهاي رواني و چه به لحاظ عدم توزيع عادلانه بواسطه عدم وجود آمار و اطلاعات واقعي در روزهاي اوليه عمليات باعث گرديده كه ساماندهي، برنامه­ريزي منظم و سيستماتيك امري ضروري بنظر برسد .
 اين طرح كمك زيادي به تصميم گيري در مدلهاي مديريت امداد نجات شهري و امداد در سيل و … خواهد نمود . همچنين طرح در مراحل قبل از نجات با مشخص نمودن توزيع مناسب مراكز امدادي جهت آمادگي لازم نيز مي پردازد.

 GIS دارای لایه‌های مختلفی می باشد. لایه اصلی نقشه جغرافیایی منطقه بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و برداشت‌های زمینی منطقه است. لایه‌های دیگر شامل نقشه راه‌ها، نقشه زیرساخت‌ها، نقشه توزیع بافت جمعیتی، نقشه مناطق آسیب‌پذیر و در معرض خطر و بسیاری از موارد دیگر است که برحسب نیاز قابل طراحی و اضافه نمودن است. مدیریت بحران شامل پنج مرحله هست که عبارت‌اند از:

 پیشگیری از بحران

کاهش شدت بحران

آمادگی بـرای بحـران

مداخله در بحران

و بازگشت به شرایط عادی پس از بحران.

 سه مرحله اول قبل از وقوع بحران و دو مرحله دیگر در زمان وقـوع بحران مدیریت می‌شود. برای مدیریت بحران در هر یک از مراحل فـوق دسترسـی بـه اطلاعـات جـامع از وضعیت جغرافیـایی منطقه، راه‌های مراسلاتی، پهنه‌بندی زیرساخت‌های حیاتی و منابع موجود و تخمـین آسیب‌پذیری آن‌ها در منطقـه، تـراکم جمعیتی و گروه‌های در معرض خطر و ... امری اجتناب‌پذیر است. دسترسی به این اطلاعات بخصوص در زمان وقوع بحران و تصمیم‌گیری برای اولویت‌های مداخله ازنظر مکان، زمان و نوع مداخله اهمیتی مضاعف خواهد داشت. به‌طورمعمول دسـتیابی به اطلاعات در زمان بحران امری وقت‌گیر، هزینه‌بر است که دلیل آن پراکندگی اطلاعات ذخیره‌شده در سازمان‌های مربـوط، عدم دقت کافی اطلاعات و کاربردی و به‌روز نبودن اطلاعات به دلیل شرایط بحران است.

 از طرفی دیگر هرگونه برنامه‌ریزی بدون دسترسی به اطلاعات کامل محکوم ‌به شکست خواهد بـود.
 GIS دسترسـی آسـان و طبقه‌بندی‌شده بـه ایـن اطلاعات در مراحل مختلف مدیریت بحران را ممکن می‌سازد. اطلاعاتی که در حداقل زمـان فراهم‌شده، کـاربردی، دقیـق و مقرون‌به‌صرفه‌اند. با توجه به توانایی‌های این سیستم در آنالیز اطلاعات اولیـه، خروجی‌های موردنیاز در هـر مرحلـه از مدیریت بحران کاربرد خواهد داشت. GIS همچنین در طراحی مدل‌های ارزیابی خطر در شرایط بحران کاربرد گسترده‌ای دارد.

 این سیستم با داشتن قابلیت‌های تعمیم‌پذیری و همپوشانی لایه‌های مختلف اطلاعاتی و آنالیز آن‌ها به‌خوبی قـادر بـه مـشخص نمودن مناطق و نقاط آسیب‌پذیر و بااهمیت در طراحی مدل‌های ارزیابی خطر خواهد بود.
یکی از عمده‌ترین مشكلات پس از هر حادثه کمبود اطلاعات و عدم اطمینان از صحت آَنهاست. تلاش برای برقراری آمادگی بهتر و پیش‌گیری از حوادث، از اولویت‌های کارگزاران کمک رسانی و مجریان آن است. به همین دلیل، نیاز به اطلاعاتی کامل و بازبینی شده از ضروریات امر می‌باشد. سیستم اطلاعات جغرافیایی می‌تواند كمك بزرگی در جهت حل مسایل مربوط به مدیریت حوادث باشد. این سیستم می‌تواند بیشترین حجم اطلاعات را به صورت یکپارچه با حفظ شاخص‌های سه گانه سرعت، دقت و انعطاف‌پذیری در اختیار مدیران و تصمیم گیران قرار دهد. سیستم مذكور دارای لایـه‌های مختلفی است. از لایه‌های اصلی آن می‌توان به نقشه جغرافیایی منطقه بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و برداشت‌های زمینی اشاره نمود. لایه های دیگر نیز شامل نقشه راه‌ها، نقشه زیرساخت‌ها، نقشه توزیع بافت جمعیتی، نقشه مناطق آسیب پذیر و در معرض خطر و بسیاری از موارد دیگر است که بر حسب نیاز قابل طراحی و اضافه نمودن است.

همچنین می‌توان یکی از مهمترین اقدامات در مرحله آمادگی پیش از بحران را تهیه نقشه های آسیب پذیری شهرهای آن منطقه نام برد كه در آن از اطلاعات ذیل بهره گرفته می‌شود:

• شناسایی ساختمان های مقاوم در برابر زلزله در سطح شهر
• نقشه راه های ارتباطی شهر
• محل گسلها و حریم آنها
• شناسایی مکانهایی که در صورت وقوع حادثه ای شدید امکان وقوع حوادث ثانویه در آن موجود است.
• مکان پلها، کانال های آب و فاضلاب، مخازن گاز و نفت
• وضعیت بیمارستان‌ها، نقشه محل ایستگاه‌های آتش نشانی، محل استقرار نیروهای انتظامی ‌و...
• بررسی ظرفیت و توان مناطق اطراف و شهرهای نزدیک جهت پشتیبانی در امداد و نجات، درمان و اسکان موقت
• نواحی پر تراکم جمعیت

این نوع اطلاعات زمانی از بازدهی بالایی برخوردار خواهند بود، که به صورت شبکه‌ای منسجم و یکپارچه درآیند و درست و به موقع استفاده شوند. سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) این امکان را فراهم می‌آورد که اطلاعاتی از این دست به صورت همزمان و یکپارچه قابل مشاهده و تحلیل شوند. از آنجا كه سیستم اطلاعات جغرافیایی ابزاری ارزشمند در جهت کاهش آشفتگی و بی نظمی‌ در مدیریت به طور کلی و مدیریت بحران به طور خاص می‌باشد، لذا پیشنهاد می‌گردد دستگاه‌های عضو كارگروه تخصصی مدیریت بحران در استان‌ها با مشاركت یكدیگر نسبت به جمع آوری و تهیه این سیتم اطلاعاتی اقدام نمایند تا بتوانند مدیریت صحیحی در زمان بحران داشته باشند.

سیستم اطلاعات جغرافیایی با بهره‌گیری از شاخص‌های پهنه‌بندی جغرافیایی و توانایی در ذخیره‌سازی، آنالیز و نمایش کاربردی اطلاعات مربوط به هر آنچه بر روی زمین قرار دارد یا می‌تواند اتفاق بیفتد، نقـش مؤثری در مراحـل مختلف مدیریت بحران و برنامه‌ریزی‌های مربوط دارد و برای مناطق مختلف کشور ایران قابل‌استفاده است.

منبع: heenco.com

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

بررسی وضعیت کاهش بحران در چند کشور

اطلاع از ساز و کار، قوانین، نهادهای دولتی و غیر دولتی، برنامه‌ها و اقدامات مربوط به کاهش بحران در کشورهای مختلف جهان برای دست‌اندرکاران مدیریت بحران در کشورمان مفید است. در جریان برنامه‌ریزی‌های کنفرانس جهانی کاهش بحران که در سال‌ 2005 در کوبه زاپن برگزار گردید، با ارسال پرسشنامه‌ای از کشورهای شرکت‌کننده خواسته شد که موارد مربوط به کاهش بحران در کشورهای خود را به صورت پاسخ به پرسش‌هایی که در پنج زمینه زیر مطرح شده بود ارسال نمایند:

-         جنبه‌های نهادی و سیاسی

-         شناسایی مخاطرات

-         مدیریت دانش

-         اقدامات و ابزارهای کاهش مخاطرات

-         برنامه‌ریزی برای آمادگی و وضعیت‌های وقوع بحران

از میان گزارش‌های ارسال شده کشورها گزارش کشور زاپن و کانادا به عنوان نمونه کشورهای پیشرو و گزارش کشور پاکستان به عنوان نمونه کشورهای توسعه نیافته در امر مدیریت بحران انتخاب و به طور خلاصه ارائه شده‌اند. توجه به گزارش‌های ارائه شده نشان می‌دهد که مقوله مدیریت بحران، دامنه قلمرو، قوانین و نهادهای مسئول آن در کشورهای مختلف تفاوت‌های قابل توجهی داشته داشته و در سال‌های اخیر نیز دستخوش تغییر و توسعه قابل توجهی گشته‌اند. در کشورهای پیشرفته از طریق تعریف و اجرای برنامه‌های مختلف مطالعاتی و اجرایی و استفاده از پشتوانه پژوهشی و تکنولوژی‌های جدید توفیق زیادی در کاهش مخاطرات به وجود آمده و با انجام برنامه‌های پیش‌بینی شده و یا در دست انجام پیشرفت‌های بیشتری قابل انتظار است.

کاهش بحران در ژاپن

•  جنبه‌های نهادی و سیاسی

سیاست‌ها و راهبردها و قوانین ملی

مبنای قوانین کاهش بحران در کشور ژاپن، "قانون پایه اقدامات بحران" است که در سال 1961 تصویب و در آن مبانی اقدامات کاهش مخاطرات بحران مشخص شده است. در این کشور نهادهای متعددی در ارتباط با کاهش مخاطرات بحران و جنبه‌های قانون‌گذاری آن و نیز مقابله اضطراری، اعاده وضعیت عادی و بازسازی و نیز ایجاد آیین‌نامه‌های جامع در مورد فعالیت‌های ویژه کاهش مخاطرات وجود دارند. در اجرای " قانون پایه اقدامات بحران"، "برنامه پایه مدیریت بحران" و نیز برنامه‌های جامع و دراز مدت کاهش مخاطرات بحران تدوین شده‌اند و بر مبنای برنامه پایه سیستم جامعی برای برنامه‌ریزی مدیریت بحران تاسیس شده است.

نهاد ملی هماهنگ‌کننده

در اجرای "قانون پایه اقدامات بحران"، "شورای مرکزی مدیریت بحران" با هدف کسب اطمینان از جامع بودن مدیریت مخاطرات بحران و انجام بحث در خصوص موارد مهم مدیریت بحران تشکیل شده است.

برنامه‌های کاهش مخاطرات در بخش‌های مختلف

الف- برنامه جامع توسعه ملی

این برنامه در سال 1998 تدوین شده است و در آن سیاست کشور در توسعه قلمرو ملی خود بر مبنای قانون توسعه جامع ملی تبیین شده است. این برنامه یکی از مقاصد پنجگانه اساسی توسعه ملی را تبدیل کشور به محلی امن و راحت برای زندگی مشخص نموده و بهبود ایمنی کشور را در مقابل زلزله‌های بزرگ و دیگر بلایای طلبعی را هدف خود قرار داده است.

ب- برنامه تعیین اولویت توسعه زیرساخت‌های جامعه

مهمترین موضوعات این برنامه ایجاد تاسیسات جلوگیری از خسارت سیلاب، سیستم‌های بازپخش همزمان اطلاعات سیلاب‌ها و دیگر بلایای طبیعی، محل‌ها و مسیرهای تخلیه، تاسیسات کاهش ریسک بحران و مسیرهای امدادرسانی زمان بحران می‌باشد.

ج) برنامه درازمدت اصلاح اراضی(کشاورزی)

این برنامه بر کاهش خسارات بحران‌ها بر صنعت کشاورزی و افزایش اطمینان و ایمنی در استان‌ها و به‌ویزه در اراضی کشاورزی مورد تهدید خسارت سیلاب متمرکز شده و هدف آن کاهش اینگونه اراضی می‌باشد.

د) برنامه حفاظت جنگل‌ها

این برنامه درازمدت مربوط به پروژه‌های نگهداری جنگل‌های موجود و کشت جنگل‌های جدید با هدف نگهداری و حفاظت از آن‌ها با شیوه صحیح است. یکی از مقاصد این برنامه جلوگیری از وقوع زمین لغزش از طریق احیای جنگل‌های آسیب‌دیده و جلوگیری از خسارت بیشتر به جنگل‌ها است.

ه) بخشنامه تطبیق تاسیسات تامین آب با استانداردهای فنی

مطابق این بخشنامه باید اقدامات لازم به منظور کاهش زمان قطع آب و دیگر اثرات نامطلوب در زمان بحران و نیز افزایش سرعت اعاده سیستم به حالت قبل از بحران به عمل آید. کلیه تاسیسات باید با در نظر گرفتن توپوگرافی، زمین‌شناسی و دیگر شرایط طبیعی از نظر سازه‌ای بارهای وزن خود تاسیسات، فشار آب، فشار خاک، فشار برخاست، شناوری، بارهای لحظه‌ای، وزن برف، فشار یخ، بارهای حرارتی و دیگر بارهای قابل پیش‌بینی را به نحو ایمن تحمل نمایند.

• گنجانیدن کاهش مخاطرات در برنامه‌ریزی‌های ملی ویژه

کاهش مخاطرات در اجرای برنامه‌هایی نظیر "تحقق اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد" و "برنامه توسعه پایدار سازمان ملل" گنجانیده شده است.

در نظر گرفتن مخاطرات زلزله در آیین‌نامه‌های ساختمانی

در ژاپن قانون استاندارد ساختمان از سال 1950 و قانون ترویج مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله از سال 1995 اجرا می‌شوند و مشخص شده است که ساختمان‌های ساخته شده با قانون تجدید نظر شده استاندارد ساختمان که از سال 1981 اعمال می‌شود دارای مقاومت کافی در مقابل زلزله هستند.

•  بودجه سالانه کاهش مخاطرات بحران

در بودجه سالانه دولت مبلغی برای کاهش مخاطرات بحران منظور می‌گردد و در سال 2002 میزان 2.7 تریلیون یعنی حدود 5 درصد کل بودجه به آن اختصاص یافته است.

•  مشارکت بخش خصوصی، جامعه مدنی، سازمان‌های غیردولتی و رسانه‌ها

مطابق قانون پایه اقدامات بحران، حتی در بخش خصوصی، افراد مسئول و در کاهش مخاطرات بحران باید مسئولیت‌های خود را به طور کامل انجام دهند و افراد ساکن نیز علاوه بر اقداماتی برای آمادگی در برابر بحران باید با انجام اقداماتی نظیر فعالیت در برنامه‌های داوطلبانه کاهش ریسک در این امر مشارکت کنند.

•  شناسایی مخاطرات

ارزیابی و تهیه نقشه‌های خطر در کشور

ژاپن اقدام به تهیه نقشه‌های خطر سونامی، امواج مخرب، سیل، آتش‌فشان و زلزله نموده است. همچنین پیشرفت‌هایی در زمینه ایجاد نقشه‌های خطر دینامیکی سیل به دست اورده است.

ارزیابی آسیب‌پذیری و ظرفیت‌ها

مکانیزم پایش و تهیه نقشه‌های مخاطرات

• تحلیل اثر و خسارت اجتماعی- اقتصادی و زیست‌محیطی سیستماتیک بعد از وقوع حوادث

نهادهای اجرایی مربوطه جهت تسریع در بازسازی اقدام به ارزیابی خسارات وارده بر رودخانه‌ها، راه‌ها، جنگل‌ها، تاسیسات شیلاتی، تاسیسات آموزشی، بهداشتی و رفاهی و دیگر تاسیسات عمومی می‌کنند. علاوه بر این، برآورد خسارت توسط توسط اتاق‌های فکر و خصوصی و نهادهای دولتی محلی نیز انجام می‌گیرد.

•  سیستم‌های هشدار سریع

در حال حاضر کلیه قلمرو زاپن تحت پوشش سیستم‌های هشدار سریع طوفان، کولاک، بارش سیل‌آسا، برف سنگین، انواع مختلف زمین لغزش، سونامی، امواج مخرب، بالا آمدن سطح آب دریا، آب گرفتگی و سیلاب است که عمدتا وزارت اراضی، تاسیسات زیربنایی و حمل و نقل، سازمان هواشناسی و نهادهای محلی مسئولیت آن‌ها را به عهده دارند.

مدیریت بحران در ایران

تاریخچه

از دوران‌های گذشته دولت‌های حاکم در ایران بنا به ضرورت در فرآیندهای مختل مدیریت بحران حوادث بزرگ در کشور کمابیش نقش داشته‌اند، اما در دهه‌های اخیر این اقدامات به تدریج شکل رسمی‌تر و سازمان‌یافته‌تری به خود گرفته است. دخالت نیروهای ارتش در کمک به آسیب دیدگان حوادث زلزله و سیل در سال 1302، تاسیس سازمان دفاع غیرنظامی در سال 1337، تصویب قانون کاهش اثرات ناشی از سیل در سال 1348، تاسیس سازمان‌های آتش‌نشانی و خدمات ایمنی و نیز تاسیس مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌ها در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از جمله مراحل مهم تکوین تدریجی اقدامات سازمان یافته مدیریت بحران در کشور محیوب می‌شوند.

در حال حاضر تشکیلات مدیریت بحران در کشور ایران هنوز در مراحل تکامل‌گیری است و تصویب آیین‌نامه ستاد پیشگیری و مدیریت بحران در موارد طبیعی و سوانح غیرمترقبه در سال 1383 و تقدیم لایحه تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور به مجلس در سال 1385 نمونه‌هایی از کوشش‌های به عمل آمده در جهت تکوین تدریجی آن محسوب می‌شوند.

ساختار:

•  ستاد پیشگیری و مدیریت بحران و حوادث طبیعی و سوانح غیر مترقبه

این ستاد به دنبال تصویب آیین‌نامه ستاد پیشگیری و مدیریت بحران در موارد طبیعی و سوانح غیرمترقبه در سال 1383ف به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و با عضویت وزرای کشور، مسکن و شهرسازی، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، روسای سازمان‌های مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایرانف جمعیت هلال احمر و دو نفر متخصص به انتخاب رئیس ستاد تشکیل گردیده و وظایف ان عبارت است از

-         تعیین وظایف دقیق و نقش وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی، نهادهای غیرعمومی غیردولتی، سازمان‌ها و شرکت‌هایی که شمول قانون بر آن‌ها مستلزم ذکر نام است و سازمان صدا و سیما و رسانه‌های گروهی و تشکل‌های مدنی و مردمی و هماهنگی جهت ایجاد آمادگی، پیش‌بینی، پیشگیری و آموزش مردم و چگونگی تامین منابع مالی و تدارکاتی و سایر امور مربوط و نیز تصویب آیین‌نامه‌ها و ضوابط اجرایی موارد یاد شده

-         تصویب قاعده‌های دریافت سریع اطلاعات مربوط به حوادث و سوانح غیرمترقبه(بحران) و چارچوب‌های اطلاع‌رسانی سریع و تسهیل شده در این موارد

-         اطلاع‌گیری سریع در کلیه موارد وقوع یا محتمل‌الوقوع بودن حوادث و سوانح غیرمترقبه و مشخص کردن نحوه اطلاع‌رسانی به مسئولان حکومتی، دولتی، رسانه‌ها و جامعه

-         تصویب درجه‌بندی بحران‌ها در زمینه انواع حوادث و سوانح غیر مترقبه

-         اتخاذ تصمیم درباره اقدامات احتیاطی پس از دریافت اطلاعات مبنی بر احتمال وقوع حادثه غیر مترقبه(بحران)

-         تشخیص حالت اضطرار در موقع بحران توسط ستاد و اعلام وضعیت بحران در سطح ملی و تشخیص ضرورت درخواست کمک های مردمی داخلی و خارجی و هماهنگی‌های لازم

-         اعلام فاجعه ملی توسط رئیس ستاد

•  ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه کشور

­­­­ستاد حوادث غیرمترقبه فعالیت‌های خود را در زمینه‌های پیشگیری و کاهش اثرات بلایا، عملیات امدادرسانی اضطراری، بهسازی و بازسازی در اسفند 1370 آغاز کرد و بعدا در سال 1382 با تصویب طرح جامع امداد و نجات کشور تغییراتی در آن ایجا شد. مطابق طرح جامع امداد و نجات وظیفه کلی ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه کشور سیاستگذاری کلی، برنامه‌ریزی ملی و نظارت عالیه بر مدیریت بحران کشور است.

• کارگروه ملی آمادگی

این کارگروه در واقع جایگزین کمیته ملی کاهش بلایای طبیعی است که بر طبق قانون مصوب سال 1370 و آیین‌نامه اجرایی ان از یک کمیته هماهنگی، 9 کمیته فرعی تحقیقاتی تخصصی و کمیته‌های استانی با شرکت 9 وزارتخانه و 7 سازمان تشکیل یافته بود. در حال حاضر کارگروه ملی آمادگی زیر نظر ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه و با ترکیب معانان وزرای کشور، نیرو، جهاد کشاورزی، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، راه و ترابری، مسکن و شهرسازی، بازرگانی، علوم، تحقیقات و فناوری، معاونان سازمان‌های مدیریت و برنامه‌ریزی و حفاظت محیط زیست، جانشین فرمانده نیروی مقاومت بسیج، دبیر کل جمعیت هلال احمر و روسای سازمان هواشناسی، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشگاه زلزله‌شناسی.

قوانین و مستندات

مصوبات و مستندات قانونی مربوط به مدیریت بحران در سطح ملی عبارتند از:

  قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی

  آیین‌نامه اجرایی قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی

  طرح جامع امداد و نجات کشور

  متمم طرح جامع امداد و نجات کشور

  قانون پیشگیری و مبارزه با خطرات سیل و آیین‌نامه کمیسیون فنی موضوع تبصره 2 ماده یک آن

   آیین‌نامه شرایط واگذاری زمین به آسیب‌دیدگان از جریان سیل کشور

   آیین‌نامه اجرایی بازسازی و نوسازی مناطق مسکونی آسیب دیده در اثر جنگ، سیل، زلزله و سایر سوانح طبیعی

نیازها

-         ایجاد یکپارچگی و جامعیت در قوانین مربوط

-         افزایش کارآمدی سیستم اداری مدیریت و پیشگیری سوانح

-         مشخص کردن دقیق‌تر نقش‌ها و وظایف وزارتخانه‌ها و مراجع زیربط مدیریت و پیشگیری بلایای طبیعی جهت جلوگیری از تکرار و یا تداخل وظایف

-         تکمیل ساختارهای اداری، ایجاد قوانین و ضوابط تکمیلی و تخصیص بودجه مناسب اجرایی کرد بیشتر قوانین مربوط به مدیریت بحران در کشور

-         ایجاد سیستم‌هایی برای سازماندهی جوامع محلی برای عملیات امدادرسانی اضطراری در حوادث

-         ایجاد سیستم‌هایی برای سازماندهی سازمان‌های غیردولتی محلی، ملی و بین‌المللی 

سازمان مدیریت بحران کشور

سازمان مدیریت بحران کشور یکی از سازمان‌های دولتی ایران می‌باشد که زیرنظر وزارت کشور ایران فعالیت می‌کند و وظیفهٔ آمادگی و پیشگیری از بحران‌ها، مدیریت آنها و ارائه کمک‌های اولیه به  آسیب‌دیدگان و ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب‌دیده با استفاده از همه امکانات و لوازم وزارتخانه‌ها، موسسات و شرکتهای دولتی و عمومی و خصوصی، بانک‌ها و بیمه‌ها، نیروهای نظامی و انتظامی و ... را بر عهده دارد. این سازمان در خرداد ۱۳۸۷ و در زمان دولت نهم شروع به فعالیت کرد و در تعیین قوانین و چهارچوب‌های آن از تجربیات به دست آمده از نحوهٔ عملکرد سازمان‌های مشابه که پیش از آن در ایران بنانهاده شده‌بودند و از عملکرد مطلوبی  برخوردار نبوده و منحل شده‌بودند، بهره گرفته شده است.

 مولف: دکتر مازیار حسینی و همکاران

انتشارات: سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، موسسه نشر شهر

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

شیراز، خیابان برق کوچه1-موسسه علمی تحقیقات چشم انداز

شماره تماس:

07132341477

شماره همراه:

09382252774

پست الکترونیک:

Sjavizadeh@yahoo.com

وب سایت:

Www.gisland.org

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

در کشورهای حادثه‌خیز پیامد‌های ناشی از بحران‌ها، از عوامل اصلی بازدارنده توسعه به شمار می‌آیند. آثار عمومی وقوع حوادث عبارتند از مرگ و جراحت افراد، خسارات به اموال و تولیدات و خدمات و تاسیسات زیربنایی و در نتیجه تاثیر بر شیوه زندگی و ابعاد اجتماعی و روانی آن. از دیدگاه  اعتقادی، سوانح و بلایا جرئی از عالم خلقت و آزمایش الهی جهت بیداری و گاه نتیجه اعمال و کیفر آدمیان بوده و وقوع آن‌ها باعث رشد و تعالی جامعه بشری است.

حدود سه چهارم مردم دنیا در مناطقی زندگی می‌کنند که دردهه‌های اخیر حداقل وقوع یکی از چهار عامل عمده مرگ و میر ناشی از بحران‌ها یعنی زلزله، سیل، طوفان یا خشکسالی را تجربه کرده‌اند. در سال‌های اخیر وقوع سوانح و تعداد افراد آسیب‌دیده و خسارات مالی ناشی از آن‌ها افزایش چشم‌گیری یافته است. در دو دهه گذشته بیش از 1.5 میلیون نفر در سراسر دنیا در اثر سوانح طبیعی جان خود را از دست داده‌اند و به این ترتیب به طور متوسط به ازاء هر 3000 نفر افراد در معرض خطر یکی از آن‌ها کشته می‌شود. خطرپذیری سوانح طبیعی ارتباط نزدیکی با روند توسعه دارد، به این ترتیب که در صورت عدم وجود نظام و ترتیبات مناسب، فرآیند و اجزای توسعه غالبا منجر به بروز یا تشدید سوانح می‌گردد، اما در عین حال توسعه متوازن به طور موثری وقوع و یا خسارات آن‌ها را کاهش می‌دهد.

در این میان بر خلاف زندگی روستایی که اثرات محدودی بر تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست دارد، رشد نامتوازن شهرنشینی که با مهاجرت، حاشیه‌نشینی و توسعه غیررسمی سکونت‌گاه‌ها و محلات پست همراه است موجب ایجاد محیط‌های زندگی ناپایدار می‌گردد. در حالیکه درصد اندکی از مردم در معرض خطر، در کشورهای کمتر توسعه یافته زندگی می‌کنند اما بیش از نیمی از کل مرگ‌های ثبت شده در اثر سوانح در این کشورها بوده است.

کشور ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی، و وضعیت زمین‌شناختی از جمله کشورهای بلاخیز جهان محسوب می‌شود. همه ساله به واسطه وقوع سیل و سایر بلایا، خسارات و تلفات زیادی به کشور وارد می‌شود. از سوی دیگر کیفیت نامطلوب طراحی، ساخت و کنترل ساختمان‌ها و تاسیسات حیاتی، ساخت و ساز در مناطق خطرناک و وجود ساختارهای نامطلوب و فرسوده شهری در افزایش اثرات زیانبار سوانح طبیعی تاثیرگذار می‌باشند. همچنین عدم آگاهی و آمادگی مردم و مسئولین نیز عامل مضاعفی در تشدید صدمات و تلفات سوانح محسوب می‌شود. خوشبختانه ایجاد و تقویت ساختارهای مدیریت بحران در سطوح ملی و محلی کشور اخیرا مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.

بحران:

حادثه‌ای که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می‌آید. مشقت، سختی و خسارات را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می‌کند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوق‌العاده دارد.

مدیریت بحران:

فرآیند برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات مقامات دولتی و دستگاه‌های اجرایی دولتی، شهرداری و عمومی است که با مشاهده تجزیه و تحلیل بحران‌ها، به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهای موجود تلاش می‌کند از بحران‌ها پیشگیری نماید یا در صورت وقوع آن‌ها در جهت کاهش آثار، ایجاد آمادگی لازم، مقابله، امدادرسانی سریع و بهبود اوضاع تا رسیدن به وضعیت عادی و بازسازی تلاش کند.

مدیریت خطرپذیری(ریسک):

فرآیندی است که سطح عمل یک خطر مشخص را در جامعه شناسایی می‌کند و این اطلاعات را در جهت تصمیم‌گیری برای اقدامات مربوط به کاهش اثرات مخاطرات و مقابله با آنها به کار می‌برد. این فرآیند با توجه به منافع و هزینه‌های کاهش مخاطرات انجام می‌گیرد.

نجات و امداد:

عملیات نجات و امداد به عنوان بخش عمده مرحله مقابل شامل جستجو، نجات، ارائه کمک‌های اولیه، انتقال مجروحین تا نزدیک‌ترین و اولین مرکز درمانی، تغذیه اضطراری، تامین سرپناه اضطراری، تخلیه اضطراری شهروندان، تامین امکانات اولیه زندگی و دریافت و توزیع کمک‌های مردمی و اقلام اهدایی سازمان‌های غیردولتی داخلی، خارجی و بین‌المللی است.

انواع حوادث

کارشناسان حوادث تاکنون به طور تجربی سه نوع حادثه یا بحران را شناسایی کرده‌اند که عبارتند از:

• بلایای طبیعی
• بحران‌های تکنولوژیکی
• بحران‌های سیاسی

حوادث غیرمترقبه و خانمانسوز طبیعی(نظیر زمین‌لرزه، سیل، گردباد و ..) که زندگی بسیاری از انسان‌ها را به خطر می‌اندازند، در زمره بلایای طبیعی به شمار می‌آیند. سوانحی که به سبب دخالت‌های ناآگاهانه بشر در طبیعت و یا در نتیجه سهل‌انگاری و یا خطا در فرآیندهای فنی روی می‌دهد، “بحران تکنولوژیکی” نامیده می‌شوند. حوادثی که در نتیجه دخالت‌های آگاهانه انسان ایجاد و سبب تخریب کلی جامعه می‌گردد، مانند جنگ، “بحران سیاسی” نامیده می‌شوند.

مدیریت بحران: دانش یا هنر؟

اغلب با این سوال مواجه می‌شویم که آیا مدیریت بحران دانش است یا هنر؟ باید متذکر شد که مقوله فوق در واقع ترکیبی از آن‌هاست. مدیریت، مانند همه کارهای دیگر چون مهندسیف حسابداری یا حتی بازی فوتبال هنر است. با این همه مدیران با به‌کارگیری اگاهی سازمان‌یافته درباره مدیریت می‌توانند بهتر کار کنند و همین آگاهی سازمان‌یافته، ابتدایی یا پیشرفته، دقیق یا غیردقیقف به میزان سازمان‌یافتگی و شرایط خود، دانشی را پدید می‌آورد. از این رو مدیریت به عنوان یک عمل، هنر محسوب می‌شود، اما آگاهی سازمان‌یافته‌ای که زیرساخت عمل مدیران است، دانش شناخته می‌شود. در چنین زمینه‌ای دانش و هنر مکمل یکدیگرند. پس مدیریت بحران هم دانش است و هم هنر. مدیریت موثر یک هنر است که از دانش زیربنایی مدیریت استفاده می‌کند.

وظایف مدیران بحران:

عمده‌ترین وظایف مدیران بحران عبارتند از:

• برنامه‌ریزی برای پیشگیری و کاهش اثرات حادثه و آمادگی برای مقابله با حادثه
• جلب مشارکت مردمی در فعالیت‌های پیشگیری، کاهش اثرات، آمادگی و مقابله با حادثه
• سازماندهی و ایجاد ساختارهای سازمانی ویژه مدیران بحران
• بکارگیری نیروی انسانی از سطح عملیاتی تا سطح فرماندهی
• رهبری فعالیت‌های پیشگیری، کاهش اثرات، آمادگی، مقابله و بازسازی
• نظارت و کنترل بر فعالیت‌های مدیریت بحران

مولف: دکتر مازیار حسینی و همکاران

انتشارات: سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، موسسه نشر شهر

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

 بانک اطلاعات مدیریت بحران و منابع داده‌های آن

به طور کلی مدیران بحران و سوانح، داده‌های مورد نیاز خود را به هنگام تهیه پایگاه اطلاعات تهیه نمی‌کنند. در عوض آن‌ها باید به سازمان‌های موجود در منطقه و یا شهرشان برای بانک اطلاعاتی‌شان متکی باشند تا داده‌های مورد نیاز را در اختیارشان قرار دهند. به عنوان مثال ممکن است برای لایه ارزش املاک و داراییها به اداره درآمدهای شهرداری مراجعه کنند و برای لایه کاربری اراضی به اداره و یا واحد شهرسازی و همینطور به ادارات و سازمان‌های مختلف دیگر برای جمع‌آوری داده‌های دیگر مراجعه کنند.

وابستگی از نظر داده‌ها مشکلاتی را برای عملیات روزمره بوجود می‌آورد. به عنوان مثال داده‌هایی که دریافت می‌شوند ممکن است در شکل و فرمتی متفاوت ازآن فرمتی باشد که مورد نیاز است. همین‌طور این داده‌ها ممکن است لازم باشند، به طور مرتب به روز شوند و یا ممکن است نیاز به حفاظت داشته باشند. به همین دلیل هماهنگی بین سازمان‌ها و مستندسازی دقیق این روابط برای مدیریت داده‌های سیستم اطلاعات مدیریت بحران ضروری است.  

محتوای بانک داده‌ها

امکان پیش‌بینی کامل داده‌های مورد نیاز تقریبا غیرممکن است. با این حال امکان پیش‌بینی مقدار قابل ملاحظه‌ای از داده‌های مورد نیاز وجود دارد. به عنوان مثال در نظر بگیرید که از شما خواسته شده باشد نقشه‌ای ارائه دهید که کلیه زمین‌های خالی با ابعاد حداقل 50 در 50 متر را مشخص کنید. این نقشه می‌تواند برای فرود هلیکوپترهای امدادرسانی مورد استفاده قرار بگیرد.

بانک‌های اطلاعاتی بسته به ارزیابی سازمان از نیازها و نوع خطراتی که در محل وجود دارد، متفاوت می‌باشند. جدول زیر مثال‌هایی از داده‌هایی را که ممکن است در مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرند، نشان می‌دهد.

منابع داده‌ها

بهترین راه برای داشتن پایگاه داده‌های مورد دلخواه، بررسی داده‌های موجود در سایر بانک‌های منطقه و دسترسی به آن‌هاست. با این بررسی مشخص خواهد شد که چه داده‌هایی در چه سازمان‌ها و اداراتی وجود دارند. کردار زیر نمونه‌هایی از سازمانهایی که داده‌هایشان می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند را نشان می‌دهد.

بازنمایی حوادث طبیعی و تجزیه و تحلیل آسیب‌پذیری

مقدمه

هر ساله حوادث طبیعی جان هزاران نفر را گرفته و میلیاردها ریال خسارت مالی به بار می‌آورد. در حالیکه ساکنان مناطق آسیب‌پذیر در زمینه چگونگی وقوع این حوادث و یا در زمینه میزان زیان‌های وارده احتمالی و یا در مورد این مسئله که چطور حوادث و وقایع طبیعی در محلی که در قبل اتفاق افتاده‌اند، دوباره به وقوع می‌پیوندند، هیچ اطلاع دقیقی ندارند. تا زمانیکه جوامع بشری اصرار بر سکونت سکونت در مناطق حادثه‌خیز را داشته باشند، مسئولان حوادث غیر مترقبه، وظیفه مقابله و پیشگیری از وقوع چنین حوادثی را بر عهده خواهند داشت تا میزان خسارات وارده را کاهش داده و اقدام‌های لازم را برای مقاوم‌سازی و بازسازی این مناطق را انجام دهند.

تمرین‌های ارائه شده به شما کمک خواهد کرد تا به هنگام نیاز، تکنیک‌های موجود در سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) و بسته‌های نرم‌افزاری، آن را در زمینه حوادث دنیای واقعی به کار برید. همچنین به فهم چگونگی کاربرد این سیستم در بازنمایی حوادث طبیعی برای تعیین میزان آسیب‌پذیری منابع کمک بسیاری خواهد کرد. سپس قادر خواهید بود:

بلای طبیعی پیرامون خود را شناسایی کنید.

با استفاده از نقشه‌های ترکیبی بلایای طبیعی، نقاط خطرناک و بحرانی، زیرساخت‌ها و راه‌های آسیب‌پذیری مردم را تعیین کنید

با بکارگیری نقشه‌های ترکیبی بلایای طبیعی، سناریوهای ارائه شده در نرم‌افزار What if را به اجرا درآورید.

 تجزیه و تحلیل آسیب‌پذیری

همه مناطق کره زمین در مقابل بلایای طبیعی قابلیت آسیب‌پذیری را دارا می‌باشند. قابلیت آسیب‌پذیری یا استعداد هر یک از مناطق، موجب به بار آمدن خسارات فیزیکی_کالبدی، بحران‌های اجتماعی و ضرر و زیان‌های اقتصادی در اثر بلایای طبیعی می‌شود که این خود نشانگر پایین بودن میزان تلاش‌های صورت گرفته در محل حادثه‌دیده برای مقابله با حوادث می‌باشد. اما خود این مسئله به تنهایی کافی نیست که بدانیم یک حادثه طبیعی کی کجا و چه زمانی اتفاق خواهد افتاد. بلکه شما نیاز دارید بدانید مناطق آسیب‌پذیر شما چه نقاطی هستند و بر این اساس است که شما می‌توانید سعی و تلاشتان را برای کاهش میزان آسیب‌پذیری مناطق به کار ببندید.

نقشه فوق خطر نسبی این بلایا را در سرتاسر ایالات متحده بصورت ترکیبی نشان می دهد. میزان خطر بر اساس میانگین سالانه خسارات(AAL) وارده بر مناطق مسکونی و بوسیله راهکارهای مدیریت بحران(RMS) مورد سنجش قرار گرفته و از تکنیک‌های مدلسازی شده بلایای طبیعی در این زمینه استفاده می‌شود. این اولین نقشه منتشر شده با قابلیت تطبیق خسارات می‌باشد و جغرافی‌دانانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، میانگین سالانه خسارات(AAL) را به عنوان یک مدل ارتباطی کاملا معکوس مورد استفاده قرار می‌دهند.

در حالیکه فرآیند ارزیابی آسیب‌پذیری اغلب با تعیین محدوده جغرافیایی وقوع یک نوع بلای طبیعی احتمالی آغاز می‌شود، این نیاز وجود دارد تا میزان آسیب‌هایی که به تسهیلات، زیرساخت‌ها و مردم ساکن در ان محدوده وارد می‌شود نیز مشخص شود. برای مثال، میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌هایی که در یک منطقه زلزله‌خیز واقع شده‌اند، بستگی به زمان و چگونگی وقوع حادثه خواهد داشت. ساختمان‌هایی با مصالح غیرمقاوم که در ردیف اول اولویت‌ها برای بازسازی قرار دارند، کسانی را که در آن‌ها ساکن هستند، با شدت بیشتری تهدید می‌کنند.

ارزیابی مناسب از میزان آسیب‌پذیری یک محدوده(به احتمال زیاد) می‌تواند از انتظام خاصی که در وقوع حوادث وجود دارد و یا بر اساس گزارش‌های محلی حاصل شود. تا زمانی‌که یک فرد به تنهایی مسئولیت جمع‌آوری اطلاعات، یکپارچه‌سازی آن‌ها و یا مسئولیت همه فعالیت‌ها را بر عهده داشته باشد، موفقیت وی تا حد زیادی بستگی به کیفیت اطلاعاتی خواهد داشت که به دست دیگران ارائه شده است. به طور کلی هدف اصلی از انجام عملیات ارزیابی میزان آسیب‌پذیری عبارتست از فرآیندی برای کاهش میزان آسیب‌پذیری اجتماعات انسانی. ارزیابی‌های مجدد در فواصل زمانی مشخص این امکان را فراهم خواهد کرد تا تاثیرات مثبت ناشی از اقدام‌های پیشگیرانه صورت گرفته به طور دقیق مورد بررسی و سنجش قرار گیرد.

ساختمان ها و زیرساخت ها

بازنمایی ساختمان‌ها و زیرساخت‌های موجود در یک منطقه حادثه‌خیز ممکن است نتایج سودمندی را برای مسئولان ادارات دولتی که ضامن بهداشت و سلامت عمومی مردم هستند، به ارمغان بیاورد. برای مثال دانستن اینکه چه فضاهایی در معرض تهدید یک بلای طبیعی هستند به تعیین میزان دقت و حساسیت قوانین ساخت و ساز مورد نیاز و نیز چگونگی تقویت جاده‌ها، پل‌ها و سایر زیرساخت‌های موجود کمک می‌کند تا اینکه منافع عمومی حفظ شود. معمولا در چنین مواردی داده‌‌های مربوط به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها بصورت یکپارچه مورد بررسی قرار می‌گیرند. برای مثال داده‌های مربوط به کاربری اراضی ممکن است به شکل کاربری مسکونی، کاربری تجاری، کاربری صنعتی و ... طبقه‌بندی شوند. این نوع طبقه‌بندی خود ممکن است دوباره به شکل ریزتری مطرح شود. برای مثال ساختمان‌های مسکونی ممکن است بصورت واحدهای تک‌خانواری، واحدهای آپارتمانی(چند خانواری) یا خانه‌های متحرک طبقه‌بندی شوند. خطوط شبکه ممکن است بر اساس نوع آن یعنی خطوط برق، تلفن، آب، جاده‌های مواصلاتی و ... طبقه‌بندی شده و یا تقسیم‌بندی جاده‌ها ممکن است به شکل شریان‌های درجه 1، دسترسی درجه 2، دسترسی درجه 1، دسترسی درجه 2 و ... بوده و یا برای حرکت بصورت یکطرفه و دو طرفه و از لحاظ کیفی بصورت آسفالتی، بتنی، خاکی و ... باشند.

پایگاه داده‌های مربوط به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها معمولا در دسترس طراحان و برنامه‌ریزان، ساخت‌و‌سازکنندگان، مشاوران حقوقی و گروه‌های کاری عمومی قرار می‌گیرد تا فعالیت‌های خود را بر اساس این اطلاعات شکل دهند.

   جمعیت

داده‌های جمعیتی در تجزیه و تحلیل میزان آسیب‌پذیری و با هدف کاهش میزان خسارات و همچنین به دلیل بازسازی آسیب‌های وارده، دارای اهمیت حیاتی می‌باشند. برای مثال بازنمایی داده‌های جمعیتی مربوط به مناطق حادثه‌خیز به راحتی بیان‌کننده آنست که چه تعداد جمعیت احتمالا بوسیله یک نوع بلای طبیعی تهدید می‌شوند، چه کسانی بوسیله یک معیار پیشنهادی برای کاهش خسارات تحت تاثیر قرار می‌گیرند و یا چه تعداد جمعیت به هنگام وقوع حوادث ممکن است به کمک‌های امدادرسانی نیاز داشته باشند.

اما تعیین و تبیین تحولات جمعیتی به کمک یک بلای طبیعی مشخص، ممکن است به این سادگی نباشد. برای مثال برخی فضاها مانند بخش های مسکونی که در طول شب پذیرای جمعیت می‌باشند، تاثیرات بایای طبیعی به اشکال مختلف ظاهر می‌شود. یا اینکه گروه‌های مشخصی از جمعیت مانند کودکان، سالخوردگان و یا کسانی که مشکلات تنفسی دارند، ممکن است از سطح خطرپذیری بیشتری برخوردار باشند. به همین دلیلد ضزوری است که داده‌های مربوط به گروه‌های جمعیتی در مقولات مختلف مانند محل سکونت، زمان سکونت یا موارد خاص دیگر، مورد بررسی قرار گیرند. متاسفانه اطلاعات مربوط به زمان‌های حضور مردم در سطح فضاهای مختلف و داده‌های مربوط به آن‌ها با یک‌سری شرایط خاص به سختی از داده‌های بخش‌های مسکونی قابل استنتاج می‌باشد.

معمولا آمارهای سرشماری نفوس و مسکن بهترین منبع برای داده‌های جمعیتی به شمار می‌آیند. حکومت‌های مختلف در سرتاسر جهان، سرشماری‌های مشابهی را در سطح کشورشان انجام می‌دهند. به هنگام انجام تجزیه و تحلیل‌های مربوط به میزان آسیب‌پذیری بلایای طبیعی در ایالات متحده آمریکا، از داده‌های جمعیتی سرشماری‌ها در قالب بلوک‌ها، حوزه‌ها و نواحی سرشماری استفاده می‌شود.

 مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی

میزان آسیب‌پذیری مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی مانند بیمارستان‌ها، مراکز پلیس، ایستگاه‌‌های آتش‌نشانی، مراکز عمومی، مراکز عملیات اورژانسی و سایر مراکز مشابه به هنگام انجام عملیات امدادرسانی نقش بسیار مهمی در کمک‌رسانی عمومی ایفا می‌کنند. دانستن این مسئله که کدام مراکز(مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی) در نزدیکی مناطق حادثه‌خیز از احتمال آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند، با یک ارزیابی مجدد از میزان آسیب‌پذیری آن‌ها و با توجه به ویژگی‌های خاص هر یک از این مراکز به سادگی قابل اندازه‌گیری می‌باشد، که این مسئله خود به پیش‌بینی عمل کرد این مراکز در کنترل و کاهش و آسیب‌های احتمالی ناشی از بلایای طبیعی، قبل از وقوع آن‌ها منجر می‌شود. به همین دلیل مراکز مدیریت بحران لیستی از این مراکز خدمات‌رسانی اورژانسی و موقعیت آن‌ها را جمع‌آوری کرده و در اختیار دارند.

 بازنمایی بلایای طبیعی

بلایای طبیعی از نظر شکل ظاهری یکنواخت نبوده و در حالیکه به فضاهای جغرافیایی خسارت مختلفی وارد می‌کنندف ممکن است تاثیرات ناشی از آن‌ها دارای تشابهات بسیار زیادی باشند. داده‌های جغرافیایی با اشکال و فرمت‌های گوناگون از منابع مختلف جمع‌آوری می‌شوند. این موضوع، داده‌های مربوط به هر یک از بلایای طبیعی را برای تجزیه و تحلیل آن‌ها مورد نیاز است، در بر می‌گیرد. تمرین‌های ارائه شده این امکان را برای شما فراهم خواهد کرد تا با استفاده از نقشه‌های مربوط به بلایای طبیعی، به تجزیه و تحلیل منابع ایجاد کننده بحران در سطح محدوده مورد مطالعه بپردازید.

 زلزله، رانش، آبلرزه

زمین‌لرزه‌ها به طرق مختلفی موجب وارد آمدن خسارات می‌شوند. بیشتر مواقع خطرات احتمالی، ناشی از لرزش زمین می‌باشد که در نتیجه حرکت صفحات تکتونیکی درون کره زمین، جابجایی‌های سطوح بیرونی زمین، ریزش زمین، آبلرزه و ... بوجود می‌آیند. هر یک از اشکال مختلف زمین‌لرزه‌ها، عامل بالقوه‌ای برای ایجاد ویرانی به شمار می‌آیند که متاسفانه هر لحظه امکان وقوع آن وجود دارد.

داده‌هایی که برای انجام یک ارزیابی مناسب از وقوع یک زمین‌لرزه نیاز است، فقط به محل وقوع آن، جابجایی‌های بالقوه فعال و یا شکست و حرکت‌های احتمالی زمین محدود نمی‌شود. برای فهم لرزش‌های بالقوه ناشی از این جابجایی‌ها، مدیران و برنامه‌ریزان خدمات اورژانسی نیاز به کمک دانشمندان علوم مختلف دارند تا مشخصات این لرزش‌ها همچون زمان‌های

 ثبت شده لرزش‌ها، فواصل زمانی مجدد لرزش، بزرگی زمین‌لرزه و ... را تعیینکرده و در فعالیت‌های برنامه‌ریزی از این داده‌ها، استفاده بهینه به عمل آورند. موارد زیر بیان‌کننده نمونه‌هایی از انواع داده‌هایی است که برای ارزیابی شدت لرزش زمین مورد نیاز است:

موقعیت وقوع زمین‌لرزه و جابجایی‌های بالقوه فعال و دیگر منابع ایجاد کننده لرزش‌ها

داده‌های مربوط به مسائل زمین‌شناسی سنگ بستر

مواد رسوبی ته‌نشین شده

عمق سنگ‌های تحتانی

ضخامت و مقدار مقاومت رسوب‌های فشرده شده در دوران‌های هولوسن و پلیستوسن

داشتن چنین اطلاعات جزئی برای ارزیابی و برنامه‌ریزی فضاهایی که به صورت بالقوه حادثه‌خیز هستند، ابزاری مناسب به شمار می‌آید. بر این اساس همه داده‌هایی که در دسترس می‌باشند می‌بایستی قبل از انجام چنین فعالیتی در مورد یک مکان خاص جمع‌آوری شوند. یکی از نقشه‌هایی که بصورت رقومی و با قابلیت تفسیرپذیری در دسترس می‌باشد، نقشه مربوط به مراحل مختلف تحلیل‌های بلایای طبیعی است که در این زمینه به‌کار برده می‌شود.

زمانیکه یک زمین‌لرزه به وقوع می پیوندد، نقشه‌های مربوط به لرزش‌ها، ابزاری مناسب برای امدادرسانی اورژانسی و براورد خسارات وارده به شمار آمده و فضاهایی را که در نتیجه جابجایی‌ها و زمین‌لرزه‌ها دچار خسارات احتمالی شده‌اند را بخوبی ترسیم کرده و به نمایش می‌گذارد. نقشه‌های مربوط به لرزش‌ها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) در زمینه زمین‌لرزه‌های به وقوع پیوسته در سایت شبکه Trinet  قابل دسترس می‌باشد. این سایت همچنین اطلاعاتی را در زمینه نقشه‌های مربوط به لرزش‌ها و نظرات تئوریک ارائه شده پیرامون زمین‌لرزه‌ها را در بر می‌گیرد که می‌تواند برای آموزش مفید واقع شود.

  رانش

تکان‌های ناشی از زمین‌لرزه‌ها اغلب موجب فرو ریختن زمین در نتیجه جابجایی و حرکت سنگ‌ها و خرده‌سنگ‌ها می‌شود. رانش یکی از انواع مختلف زمین‌لرزه‌ها به شمار می‌آید که بصورت افقی عمل کرده و موجب حرکت سنگ‌ها می‌شود. این نوع زمین‌لرزه بیشتر در زیر دریاچه‌ها، رودخانه‌ها یا در طبقات تحتانی اقیانوس‌ها به وقوع می‌پیوندد.

اما همه رانش‌ها در نتیجه وقوع یک زمین‌لرزه افاق نمی‌افتد بلکه معمولا پس از ریزش شدید باران، وقوع گردباد و یا زمانی که خاک از آب اشباع شده باشد، بر اثر نیروی جاذبه زمین، خاک‌های مستعد شروع به لغزش می‌کنند. زمانیکه خاک شل و رسوبات پر آب با یک حرکت زمین همراه می‌شوند، ممکن است این خاک‌ها به حرکت درآیند. به عبارت دیگر وقتی خاک مقاومت خود را از دست می‌دهد تبدیل به یک خاک روان می‌شود. روان و پخش شدن افقی خاک‌ها ممکن است موجب فرو رفتن یا کج شدن ساختمان‌ها شود. حرکت زمین به این شکل موجب باز شدن شکاف در سطح زمین شده و زندگی ساکنان را با خطر روبرو ساخته و خسارات زیادی را به داراییها و اموال آنان وارد می‌کند.

بانک‌های اطلاعاتی که برای تجزیه و تحلیل بلایای طبیعی مانند رانش ایجاد می‌شوند، می‌بایستی زیر نظر زمین‌شناسان و مهندسان باشند. در این زمینه، مهندسان خاک، زمین‌شناسان و نقشه برداران از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردارند. بیشتر اوقات داده‌های مورد نیاز از گزارش‌های دولت‌های محلی که هدف اصلی‌شان دستیابی به توسعه است استنتاج می‌شوند. در حالیکه جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز در زمینه یک منطقه توسعه یافته بصورت میدانی کار بسیار طاقت‌فرسایی به‌شمار می‌آید.

مولفان: علی عسگری، پدرام رخشانی، اکبر اسماعیلی

انتشارات: سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

 طراحی سیستم GISبرای مدیریت بحران

درحالیکه هیچ تردیدی وجود ندارد که سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی به راحتی در کلیه فازهای مدیریت بحران کاربرد دارد، ممکن است مدیران بحران با نحوه تهیه و ایجاد و مدیریت سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی آشنایی کافی نداشته باشند. به همان ترتیب که برنامه‌ریزی برای بحران و سوانح به ما کمک می‌کند که هنگام وقوع آن آماده‌تر باشیم، برنامه‌ریزی برای سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی نیز ما را مطمئن می‌سازد که هنگام نیاز به آن، امکان ارائه خدمات لازم و کارا را داشته باشیم.

زمانیکه تصمیم گرفتید چه کسانی از سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی و برای چه منظوری استفاده می‌کنند، آن‌گاه می‌توانید نیازهای عملیاتی و کارکردی سیستم را تعیین کرده، گزینه‌های مختلف طراحی سیستم را تهیه، طراحی پایگاه داده‌ها را آغاز کرده، سخت‌افزار و نرم‌افزار مناسب را تهیه کرده و سیستم طراحی شده را در یک برنامه آزمایشی امتحان کنید. در ادامه  فرآیند گام به گام ایجاد یک سیستم اطلاعات جغرافیایی برای مدیریت بحران تشریح می‌شود.

گام اول: ارزیابی نیازها

در این مرحله کاربرد داده‌ها و نقشه‌ها برای هر کدام از سازمان‌های مشارکت کننده در برنامه‌ریزی و مدیریت بحران بررسی می‌شوند. ارزیابی نیازها معمولا با شناسایی ماهیت و خصوصیات داده‌های مورد نیاز آغاز می‌شود. تنها راه درست انجام این کار، انجام یک بررسی از استفاده‌کنندگان بالقوه سیستم و یا کسانی که در آن سهیم خواهند بود، می‌باشد. این بررسی اطمینان خواهد داد که سیستم طراحی شده در راستای پاسخ‌گویی به نیاز دستگاه‌های مختلف خواهد بود. یکی دیگر از ابعاد بررسی نیازها، بررسی و شناسایی توان و امکانات موجود در این زمینه است. در این مرحله کلیه داده‌های موجود شناسایی می‌شوند تا بانک اطلاعاتی جامعی ساخته شود.

گام دوم: کاربردها

در این مرحله کاربردها مشخص می‌شوند و نشان می‌دهند که بانک اطلاعاتی تهیه شده چگونه مورد استفاده قرار خواهد گرفت. به عبارت دیگر وقتی مشخص کردیم چه داده‌هایی لازم داریم، آنگاه می‌توانیم به این نکته بپردازیم که چگونه این داده‌ها مورد استفاده قرار خواهند گرفت. سیستم اطلاعات جغرافیایی می‌خواهد چه کاری انجام دهد؟ و چگونه این کار را انجام خواهد داد؟ این کاربردها می‌توانند کلیه بخش‌های برنامه‌ریزی و مدیریت بحران را شامل شوند. یکی از همین کاربردها که غالبا مورد بی‌توجهی قرار گرفته است، امنیت سیستم‌ اطلاعات جغرافیایی است. بعضی از سازمان‌ها نسخه‌های ذخیره‌ای از داده‌ها و برنامه‌هایشان را برای وضعیتهای غیرعادی تهیه و مورد استفاده قرار می‌دهند. البته سازمان‌هایی وجود دارند که هیچ کدام از این موارد را انجام نمی دهند. به هر حال از آنجا که تهیه، اجرا و حفظ سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی بسیار پرهزینه است، این اقدام‌ها باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرند.

گام سوم: نیازهای پایگاه اطلاعاتی(هر سه گام می‌تواند در یک گام تعریف شود. تفاوت خاصی با هم نداشتند)

در این مرحله به شناسایی فایل داده‌ها، نقشه‌ها و مقیاس آن‌ها می‌پردازیم. وقتی که بدانیم استفاده‌کنندگان از سیستم چه کسانی هستند و برای چه منظوری این کار را می‌کنند، شناسایی فایل داده‌ها، نقشه‌ها و مقیاس آن‌ها ساده خواهد بود. برخی از انواع رایج داده‌ها عبارتند  از:

• نواحی خطر به تفکیک نوع خطر(مانند سیل، خشکسالی، زلزله، توفان و ...)
• مکان‌های نگهداری مواد خطرناک
• جمعیت
• پستی و بلندی
• آب و هوا
• مرزهای اداری
• موجودی منابع
• اقتصاد
• محیط زیست(زمین‌شناسی، جنگل و ...)
• تاسیسات حیاتی(بیمارستان‌ها و مدارس)
• ارزیابی خسارات
• کاربری اراضی
• وضعیت بازسازی

گام چهارم: نیازهای نرم‌افزاری

 در این گام نیازهای نرم‌افزتری مدیریت بحران مورد بررسی قرار می‌گیرند. نرم‌افزار  GIs انتخاب شده باید شامل ابزارهای مناسب برای ورود داده‌ها، تحلیل، ترکیب، جستجو، نمایش و گزارش‌گیری باشد. نرم‌افزار همچنین باید کاربردهای مورد انتظار را داشته و استفاده از آن آسان باشد. هر چه استفاده از نرم‌افزار ساده‌تر باشد، آسانتر می‌توان آن‌را فرا گرفت. نرم‌افزارهایی که محیط دوستانه داشته باشند، کارایی را بهبود بخشیده و حاشیه خطاها را کاهش داده و از این طریق کمک بزرگی در دوران مقابله با سوانح(که زمان پر استرسی است) به برنامه‌ریزان و مدیران می‌کنند.

گام پنجم: تعیین نوع سخت‌افزارهای مورد نیاز

سخت‌افزارهای مورد نیاز خود را مانند کامپیوتر، پرینتر و پلاتر تعیین کنید. برای اینکه بیشترین استفاده از نرم‌افزارهای سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی صورت بگیرد، شما به وسایلی بیش از یککامپیوتر ممکن است، نیاز داشته باشید. به عنوان مثال بسیاری از کاربردهای GIS نیاز به استفاده از دیجیتایزر، پلاتر، پرینتر و مقدار کافی حافظه برای ذخیره اطلاعات و داده‌ها دارند.

گام ششم: نیازهای ارتباطی

در این گام می‌بایستی نیازهای ارتباطی لازم بین سازمان‌ها و ادارات تعیین شود. مقابله و بازسازی موفق بحران‌ها و سوانح نیازمند اطلاعات با کیفیت که به نوبه خود نیازمند ارتباطات درست و کاراست، می‌باشد. از کسانی که در خط اول بحران‌ها و سوانح قرار دارند، تا کسانی که در پشت صحنه کار و فعالیت می‌کنند(مانند کسانی که نقشه‌ها و لایه‌ها را تهیه می‌کنند) باید بتوانند به خوبی و راحتی با هم ارتباط برقرار کرده و به تبادل نظر و افکار بپردازند. برقراری ارتباطات مناسب نیز نیازمند وسایل ارتباطی چندی مانند تلفن، فاکس، شبکه‌های رایانه‌ای، وسایل ارتباطات بی‌سیم، وسایل ثبت و ضبط رادیویی و وسایل  GPSمی‌باشد. این وسایل نوعی سرمایه‌گذاری پرهزینه می‌باشند ولی داشتن ایده و برنامه برای وسایل سخت‌افزاری به شما کمک می‌کند تا این کار را به صورت فازبندی شده و استاندارد اجرا کنید.

گام هفتم: طراحی مفهومی

طرح‌های مفهومی مختلفی را برای سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی و ارتباطات تهیه و ارزیابی کنید. برخی اوقات هیچ راه قطعی و واحدی برای انجام یک کار وجود ندارد، اجرای سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی نیز مستثنی نمی‌باشد. همانطور که راه‌های مختلف تهیه و اجرای GIS تان را بررسی می‌کنید، مزایا و معایب هر کدام از طرح‌های مفهمومی را ارزیابی کنید. بهتر است این ارزیابی را با توجه به نیازهای خاص سازمانتان انجام دهید. به عنوان مثال، آیا GIS قرار است به عنوان یک  مرکز اطلاعاتی عمل کند؟ آیا از آن برای پیش‌بینی سیل و یا اطلاع‌رسانی عمومی استفاده می‌کنید و یا تمرکزتان را بر روی ارزیابی خسارات، ارزیابی خطرات، تحلیل‌های پیشگیری و برنامه‌ریزی بازسازی می‌باشد؟

هر طرح مفهومی طیفی از انتخاب‌ها برای پاسخ به نیازهای افرادی که از آن‌ها استفاده می‌کنند، ارائه می‌دهد. در حداقل خود، GIS باید امکان نمایش و تهیه نقشه از داده‌ها را فراهم کند. در حد متوسط این سیستم باید قادر به نمایش، وارد کردن، ترکیب، ادغام، ویرایش، ترسیم نقشه و به روز کردن داده‌ها باشد. یک سیستم اطلاعات جغرافیایی پیشرفته و کامل همه این کارها را به علاوه پردازش‌های پرسرعت، ظرفیت‌های ذخیره‌سازی بیشتر و برقراری ارتباط شبکه‌ای با سایر سیستم‌ها انجام می‌دهد. این نوع سیستم همچنین قادر خواهد بود مدلسازی‌های پیچیده دریاضی را نیز انجام دهد.

گام هشتم: طراحی نهایی سیستم

زمانیکه آگاهی لازم درباره کسانی که از سیستم استفاده می‌کنند به دست آوردید و مشخص کردید که برای اجرای آن به چه چیزهایی نیاز دارید، و تعیین کردید که این سیستم چگونه مورد استفاده قرار خواهد گرفت و اینکه برای گرفتن خروجی چه چیزهایی مورد نیاز می‌باشند، در این صورت می‌توانید طراحی نهایی سیستم را به شکل بهتری انجام دهید.

گام نهم: اجرای سیستم

سیستم تهیه شده را آزمایش و نیازهای سازمانی، نیروی انسانی، نیازهای آموزشی و هزینه‌های آن را تعیین کنید.

مولفان: علی عسگری، پدرام رخشانی، اکبر اسماعیلی

انتشارات: سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

پیشگیری و کاهش اثرات

زمانیکه متوجه شدید کدام نواحی در معرض خطر هستند و با چه نوع خطراتی روبرو می‌باشند، آنگاه می‌توانید شروع به انجام اقدام‌هایی برای آن‌ها کنید. در کدام نواحی قوانین ساختمانی باید سخت‌تر و جدی‌تر گرفته شوند؟ کدام تاسیسات و تجهیزات باید تقویت سازه‌ای شوند تا بتوانند بهتر در برابر زلزله و سایر خطرات ایستادگی کنند؟ کدام واحدهای مسکونی دارای سقف‌های ضد آتش‌سوزی هستند و کدام واحدها باید به این سیستم‌ها مجهز شوند؟ چه کسانی باید هشدار و اطلاعات لازم در مورد خطرات قریب‌الوقوع را دریافت ککند؟ چه کسانی باید تشویق به تخلیه مکان‌های مسکونی خود در برابر سیل شوند؟

نقشه‌های خطر نشان‌ می‌دهند خطرها در کجا وجود دارند و چه محدوده‌های جغرافیایی را ممکن است تحت تاثیر قرار دهند. با ترکیب این داده‌ها با اطلاعات موجود درباره دارایی‌ها و اموال موجود در آن محدوده شما به راحتی می‌توانید ببینید میزان آسیب‌پذیری چقدر است. بر این اساس آسیب‌پذیرترین نواحی، هدف اصلی اقدامات پیشگیری و کاهش اثرات به شمار می‌آیند.

اقدام‌های پیشگیری و کاهش اثرات به دنبال تلاش برای حذف و یا کاهش احتمال سوانح و بلایا هستند. این اقدام‌ها که به دست خانوارها، بنگاه‌ها یا سازمان‌های عمومی و دولتی صورت می‌گیرند، می‌توانند عواقب احتمالی سوانح غیرقابل اجتناب را تا حدود زیادی کم کرده و خسارات مالی و جانی را به حداقل برسانند.

در بخش عمومی، اقدام‌های مربوط به پیشگیری و کاهش اثرات سوانح اغلب به دست سازمان‌های محلی و منطقه‌ای تهیه و اجرا می‌شوند. در واقع کلیه شهرها و مناطقی که از بودجه‌های عمومی برای مقابله و واکنش نسبت به سوانح برخوردار می‌شوند باید اطمینان دهند که تدابیر لازم را در آینده برای پیشگیری و کاهش اثرات سوانح و بلایا به کار خواهند گرفت.

 آمادگی

اگر کلیه تلاش‌ها برای پیشگیری و کاهش اثرات سوانح را به کار بردید، گام بعدی آن‌است که خودتان را برای سانحه بعدی آماده کنید. کدام تاسیسات خارج از محدوده خطر باید به عنوان پناهگاه و یا محل سکونت موقت انتخاب و به کار گرفته شوند؟ چه مقدار مواد غذایی و آب باید ذخیره شوند و کجا باید این ذخیره‌سازی صورت پذیرد؟ بر اساس این سناریوهای مختلف سانحه، چه مسیرهایی برای تخلیه جمعیت باید مورد استفاده قرار گیرند؟ بهترین مسیرهای دسترسی به بیمارستان‌های خارج از محدوده خطر کدام‌ها هستند و هر کدام از بیمارستان‌ها چه تعداد افراد آسیب‌ دیده را در خود جا خواهند داد؟ نزدیکترین محل مناسب برای نگهداری دام‌ها و حیوانات خانگی کجاست و چه راه‌هایی برای رسیدن به آن‌ها وجود دارد.

فعالیت‌ها و اقدام‌های آمادگی در برگیرنده مواردی می‌شوند که شما را مطمئن کنند که همه امکانات لازم برای واکنش و پاسخ مناسب به سوانح را دارید. در عین حال که این اقدامات شامل ذخیره‌سازی غذا و آب و دارو می‌شوند، زمانی که تشخیص دادید چه نوع خسارات احتمالی را با توجه به خطر و اقدامات پیشگیرانه‌ای که انجام داده‌اید، در اثر یک سانحه دریافت خواهید کرد، در اینصورت می‌توانید حدس بزنید چه نقشه‌های دیگری را نیاز خواهید داشت. اگرچه پیش‌بینی اینکه دقیقا چه نقشه‌ها و چه تعداد نقشه مورد نیاز خواهند بود و چقدر طول خواهد کشید تا بتوان آن‌ها را تهیه کرد، کار مشکلی است ولی میتوانید مکان استقرار افراد و تجهیزات مورد نیاز تیم سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی را مشخص کنید.

مانند بسیاری از فازهای مدیریت بحران و سوانح، مرزگذاری بین برنامه‌ریزی، پیشگیری و آماده‌سازی بسیار مشکل است. بخاطر سادگی در این کتاب کاربرد سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی که مربوط به این سه فاز می‌شوند، گردآوری شده و همگی با عنوان اقدام‌های پیشگیری مورد بحث و توضیح قرار خواهند گرفت.

 واکنش و پاسخ به سوانح

صرف نظر از آنکه یک شهر یا منطقه چقدر آماده است و چه تعداد اقدامات پیشگیرانه در آن به کار گرفته شده است، برخی سوانح و بلایا غیرقابل اجتناب هستند. زمانیکه بحران اتفاق می‌افتد، بر عهده مدیران بحران است که تصمیم بگیرند چگونه به سانحه و بحران روی داده واکنش نشان دهند. نواحی با بیشترین خسارت کجاها هستند؟ کدام نواحی باید تخلیه شوند؟ کدام راه‌ها با آوار بسته شده‌اند؟ مردم و افراد با خصوصیات بهداشتی و درمانی خاص کجاها هستند؟ نیروهای امداد و نجات کجاها باید فرستاده شوند؟

از آن‌جا که مدیران بحران باید قدرت شناسایی مکان دسترسی به افراد، تجهیزات، مواد مورد نیاز، سرپناه‌ها و سایر منابع مورد نیاز برای مدیریت مرحله امداد و نجات را دارا باشند، جریان اطلاعات در طول این مرحله بسیار زیاد و گسترده است. مدیریت بحران بر خلاف فازهای برنامه‌ریزی، آمادگی، پیشگیری واکنش و پاسخ‌گویی به سوانحی که اتفاق افتاده است، نیازمند به فعالیت درآوردن و به جریان انداختن بسیار سریع حجم عظیمی از منابع، امکانات، افراد و اطلاعات است. به گونه‌ای که از هرج و مرج و ناهماهنگی جلوگیری شود. به عنوان مثال، همزمان با شروع دریافت پیام‌ها از مرکز عمیات بحران، کاربران و عاملان باید بتوانند با سرعت به پردازش و انتقال اطلاعات مربوط به ارزیابی خسارات که در تصمیم‌گیری برای مکان‌گزینی واحدهای امداد، مکان‌گزینی پناهگاه‌ها و محل اسکان موقت اهمیت دارند، بپردازند.

توانایی بصری کردن و ترکیب اطلاعات با استفاده از سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، امکان انجام این کار را فراهم می‌آورد. از آنجا که سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی به خوبی در این مرحله از مدیریت بحران به کار گرفته شده‌اند، تیم‌های مدیریت بحران به سرعت به سمت افزودن واحد سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی به تیم خود هستند. اطلاعات تهیه شده به وسیله سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی به کارشناسان و تصمیم‌گیران امکان گرفتن تصمیم‌های درست‌تر و سریع‌تر در زمینه‌های مختلف تخصیص، توزیع منابع و امکانات را می‌دهد. 

بازسازی و بازگشت به حالت عادی

فاز بازسازی در مدیریت بحران یک فرآیند مستمر و ادامه‌دار است که تا بازگرداندن محدوده آسیب دیده از سانحه به وضعیت عادی و ترجیحا وضعیتی بهتر از گذشته ادامه دارد. همانند سایر فازهای مدیریت بحران مرز مشخصی بین فاز امداد و نجات و بازسازی وجود ندارد و برخی از فعالیت‌ها و اقدامات بخشی از هر دو فاز هستند. به دنبال یک سانحه، بازگرداندن امور به حالت عادی معمولا یک فرآیند دومرحله‌ای است. بازسازی کوتاه‌مدت سعی می‌کند سیستم‌های حیاتی را به حالت عادی بازگرداند، در حالیکه هدف بازسازی بلندمدت، بازسازی کامل شهر و یا منطقه است.

به عنوان مثال، در حالیکه ارزیابی خسارات ناشی از یک سانحه به مدیران بحران کمک می‌کند که نیروهای امداد و نجات را در محل‌های مناسبی متمرکز کنند. این اطلاعات همچنین به آن‌ها کمک می‌کند تا عملیات بازسازی را آغاز کنند، زیرا این داده‌ها نشان می‌دهند که چه تاسیسات و ساختمان‌های مهمی تخریب شده و احتیاج به بازسازی سریع دارند، چه خیابان‌هایی باید از آوار تخلیه شده و مراکز پشتیبانی و ستاد بازسازی کجا باید مستقر شوند.

دوران بازسازی بلافاصله پس از سانحه شروع می‌شود و ممکن است تا سال‌ها بسته به شدت و ابعاد سانحه و خسارات وارده ادامه یابد. صرف‌نظر از اینکه برداشتن آوارها و تمیز کردن فضا چقدر به طول بینجامد، فاز بازسازی معمولا شامل تهیه یکبرنامه، ایجاد و حفظ پشتیبانی سازمان‌های مسئول در تامین مالی و اقدامات بازسازی و نظارت و ارزیابی پیشرفت‌های به عمل آمده در زمینه بازسازی می‌باشد. برنامه‌ریزی بازسازی ممکن است شامل بازگرداندن یک سازمان خاص و یا عناصر اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی و محیطی یک ناحیه به حالت عادی باشد.

شبیه به برنامه‌ بازسازی با هدف کارایی بیشتر، سیستم نظارتی بازسازی باید در طول دوره برنامه‌ریزی پیشگیری کامل شده و قبل از وقوع سانحه آماده شود. پیش‌نیازهای عملیاتی مورد نیاز برای یک سیستم نظارتی بازسازی، شامل ایجاد و نگه‌داری اطلاعات به صورت دقیق و درست می‌باشد، به گونه‌ای که کلیه پروژه‌ها را بر حسب خصوصیات و هزینه در بر گرفته و فهرستی از اقدام‌های بازسازی انجام شده در فرآیند بازسازی را شامل می‌شود.

مولفان: علی عسگری، پدرام رخشانی، اکبر اسماعیلی

انتشارات: سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/