در کشورهای حادثه‌خیز پیامد‌های ناشی از بحران‌ها، از عوامل اصلی بازدارنده توسعه به شمار می‌آیند. آثار عمومی وقوع حوادث عبارتند از مرگ و جراحت افراد، خسارات به اموال و تولیدات و خدمات و تاسیسات زیربنایی و در نتیجه تاثیر بر شیوه زندگی و ابعاد اجتماعی و روانی آن. از دیدگاه  اعتقادی، سوانح و بلایا جرئی از عالم خلقت و آزمایش الهی جهت بیداری و گاه نتیجه اعمال و کیفر آدمیان بوده و وقوع آن‌ها باعث رشد و تعالی جامعه بشری است.

حدود سه چهارم مردم دنیا در مناطقی زندگی می‌کنند که دردهه‌های اخیر حداقل وقوع یکی از چهار عامل عمده مرگ و میر ناشی از بحران‌ها یعنی زلزله، سیل، طوفان یا خشکسالی را تجربه کرده‌اند. در سال‌های اخیر وقوع سوانح و تعداد افراد آسیب‌دیده و خسارات مالی ناشی از آن‌ها افزایش چشم‌گیری یافته است. در دو دهه گذشته بیش از 1.5 میلیون نفر در سراسر دنیا در اثر سوانح طبیعی جان خود را از دست داده‌اند و به این ترتیب به طور متوسط به ازاء هر 3000 نفر افراد در معرض خطر یکی از آن‌ها کشته می‌شود. خطرپذیری سوانح طبیعی ارتباط نزدیکی با روند توسعه دارد، به این ترتیب که در صورت عدم وجود نظام و ترتیبات مناسب، فرآیند و اجزای توسعه غالبا منجر به بروز یا تشدید سوانح می‌گردد، اما در عین حال توسعه متوازن به طور موثری وقوع و یا خسارات آن‌ها را کاهش می‌دهد.

در این میان بر خلاف زندگی روستایی که اثرات محدودی بر تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست دارد، رشد نامتوازن شهرنشینی که با مهاجرت، حاشیه‌نشینی و توسعه غیررسمی سکونت‌گاه‌ها و محلات پست همراه است موجب ایجاد محیط‌های زندگی ناپایدار می‌گردد. در حالیکه درصد اندکی از مردم در معرض خطر، در کشورهای کمتر توسعه یافته زندگی می‌کنند اما بیش از نیمی از کل مرگ‌های ثبت شده در اثر سوانح در این کشورها بوده است.

کشور ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی، و وضعیت زمین‌شناختی از جمله کشورهای بلاخیز جهان محسوب می‌شود. همه ساله به واسطه وقوع سیل و سایر بلایا، خسارات و تلفات زیادی به کشور وارد می‌شود. از سوی دیگر کیفیت نامطلوب طراحی، ساخت و کنترل ساختمان‌ها و تاسیسات حیاتی، ساخت و ساز در مناطق خطرناک و وجود ساختارهای نامطلوب و فرسوده شهری در افزایش اثرات زیانبار سوانح طبیعی تاثیرگذار می‌باشند. همچنین عدم آگاهی و آمادگی مردم و مسئولین نیز عامل مضاعفی در تشدید صدمات و تلفات سوانح محسوب می‌شود. خوشبختانه ایجاد و تقویت ساختارهای مدیریت بحران در سطوح ملی و محلی کشور اخیرا مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.

بحران:

حادثه‌ای که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می‌آید. مشقت، سختی و خسارات را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می‌کند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوق‌العاده دارد.

مدیریت بحران:

فرآیند برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات مقامات دولتی و دستگاه‌های اجرایی دولتی، شهرداری و عمومی است که با مشاهده تجزیه و تحلیل بحران‌ها، به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهای موجود تلاش می‌کند از بحران‌ها پیشگیری نماید یا در صورت وقوع آن‌ها در جهت کاهش آثار، ایجاد آمادگی لازم، مقابله، امدادرسانی سریع و بهبود اوضاع تا رسیدن به وضعیت عادی و بازسازی تلاش کند.

مدیریت خطرپذیری(ریسک):

فرآیندی است که سطح عمل یک خطر مشخص را در جامعه شناسایی می‌کند و این اطلاعات را در جهت تصمیم‌گیری برای اقدامات مربوط به کاهش اثرات مخاطرات و مقابله با آنها به کار می‌برد. این فرآیند با توجه به منافع و هزینه‌های کاهش مخاطرات انجام می‌گیرد.

نجات و امداد:

عملیات نجات و امداد به عنوان بخش عمده مرحله مقابل شامل جستجو، نجات، ارائه کمک‌های اولیه، انتقال مجروحین تا نزدیک‌ترین و اولین مرکز درمانی، تغذیه اضطراری، تامین سرپناه اضطراری، تخلیه اضطراری شهروندان، تامین امکانات اولیه زندگی و دریافت و توزیع کمک‌های مردمی و اقلام اهدایی سازمان‌های غیردولتی داخلی، خارجی و بین‌المللی است.

انواع حوادث

کارشناسان حوادث تاکنون به طور تجربی سه نوع حادثه یا بحران را شناسایی کرده‌اند که عبارتند از:

• بلایای طبیعی
• بحران‌های تکنولوژیکی
• بحران‌های سیاسی

حوادث غیرمترقبه و خانمانسوز طبیعی(نظیر زمین‌لرزه، سیل، گردباد و ..) که زندگی بسیاری از انسان‌ها را به خطر می‌اندازند، در زمره بلایای طبیعی به شمار می‌آیند. سوانحی که به سبب دخالت‌های ناآگاهانه بشر در طبیعت و یا در نتیجه سهل‌انگاری و یا خطا در فرآیندهای فنی روی می‌دهد، “بحران تکنولوژیکی” نامیده می‌شوند. حوادثی که در نتیجه دخالت‌های آگاهانه انسان ایجاد و سبب تخریب کلی جامعه می‌گردد، مانند جنگ، “بحران سیاسی” نامیده می‌شوند.

مدیریت بحران: دانش یا هنر؟

اغلب با این سوال مواجه می‌شویم که آیا مدیریت بحران دانش است یا هنر؟ باید متذکر شد که مقوله فوق در واقع ترکیبی از آن‌هاست. مدیریت، مانند همه کارهای دیگر چون مهندسیف حسابداری یا حتی بازی فوتبال هنر است. با این همه مدیران با به‌کارگیری اگاهی سازمان‌یافته درباره مدیریت می‌توانند بهتر کار کنند و همین آگاهی سازمان‌یافته، ابتدایی یا پیشرفته، دقیق یا غیردقیقف به میزان سازمان‌یافتگی و شرایط خود، دانشی را پدید می‌آورد. از این رو مدیریت به عنوان یک عمل، هنر محسوب می‌شود، اما آگاهی سازمان‌یافته‌ای که زیرساخت عمل مدیران است، دانش شناخته می‌شود. در چنین زمینه‌ای دانش و هنر مکمل یکدیگرند. پس مدیریت بحران هم دانش است و هم هنر. مدیریت موثر یک هنر است که از دانش زیربنایی مدیریت استفاده می‌کند.

وظایف مدیران بحران:

عمده‌ترین وظایف مدیران بحران عبارتند از:

• برنامه‌ریزی برای پیشگیری و کاهش اثرات حادثه و آمادگی برای مقابله با حادثه
• جلب مشارکت مردمی در فعالیت‌های پیشگیری، کاهش اثرات، آمادگی و مقابله با حادثه
• سازماندهی و ایجاد ساختارهای سازمانی ویژه مدیران بحران
• بکارگیری نیروی انسانی از سطح عملیاتی تا سطح فرماندهی
• رهبری فعالیت‌های پیشگیری، کاهش اثرات، آمادگی، مقابله و بازسازی
• نظارت و کنترل بر فعالیت‌های مدیریت بحران

مولف: دکتر مازیار حسینی و همکاران

انتشارات: سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، موسسه نشر شهر

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/