درتمامي مراحل چرخه مديريت بحران ازمرحله تعيين خطر پذيري مناطق وانجام فعاليتهاي پيش‌گيرانه تا مراحل بعد از بحران مثل جمع آوری اطلاعات و امدادونجات با انواع داده ها وستانده هايي كه به نوعي به موقعيت و مكان مرتبط اند مواجه هستيم.

 ازاينرو كاربرد سيستم اطلاعات مكاني يا GIS دراين حوزه بسيار گسترش يافته ومقبول شده اند. شرايط پهناوري و عدم وجود سيستم مناسب اطلاع رساني و ارتباطي خبر وقوع و تخريب زلزله در روستاها بعضاَ چندين ساعت به طول مي­ انجامد و ارزش امداد و نجات در عمليات دوره اضطراري كه زمان طلايي نام گرفته (Golden time) شديداَ كاهش مي يابد. اين مسئله باعث بروز خسارات مادي و معنوي زيادي مي‌گردد. وجود سيستم‌هاي اطلاعاتي كه بتواند شناخت اطلاعات بهنگام از منطقه و برآوردي از ابعاد حادثه و تلفات داشته باشد، امری لازم و ضروری است.
امكانات نامناسب توزيع شده در زلزله هاي گذشته چه به لحاظ توزيع نامناسب چند برابر رقم واقعي بخاطر فشارهاي رواني و چه به لحاظ عدم توزيع عادلانه بواسطه عدم وجود آمار و اطلاعات واقعي در روزهاي اوليه عمليات باعث گرديده كه ساماندهي، برنامه­ريزي منظم و سيستماتيك امري ضروري بنظر برسد .
 اين طرح كمك زيادي به تصميم گيري در مدلهاي مديريت امداد نجات شهري و امداد در سيل و … خواهد نمود . همچنين طرح در مراحل قبل از نجات با مشخص نمودن توزيع مناسب مراكز امدادي جهت آمادگي لازم نيز مي پردازد.

 GIS دارای لایه‌های مختلفی می باشد. لایه اصلی نقشه جغرافیایی منطقه بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و برداشت‌های زمینی منطقه است. لایه‌های دیگر شامل نقشه راه‌ها، نقشه زیرساخت‌ها، نقشه توزیع بافت جمعیتی، نقشه مناطق آسیب‌پذیر و در معرض خطر و بسیاری از موارد دیگر است که برحسب نیاز قابل طراحی و اضافه نمودن است. مدیریت بحران شامل پنج مرحله هست که عبارت‌اند از:

 پیشگیری از بحران

کاهش شدت بحران

آمادگی بـرای بحـران

مداخله در بحران

و بازگشت به شرایط عادی پس از بحران.

 سه مرحله اول قبل از وقوع بحران و دو مرحله دیگر در زمان وقـوع بحران مدیریت می‌شود. برای مدیریت بحران در هر یک از مراحل فـوق دسترسـی بـه اطلاعـات جـامع از وضعیت جغرافیـایی منطقه، راه‌های مراسلاتی، پهنه‌بندی زیرساخت‌های حیاتی و منابع موجود و تخمـین آسیب‌پذیری آن‌ها در منطقـه، تـراکم جمعیتی و گروه‌های در معرض خطر و ... امری اجتناب‌پذیر است. دسترسی به این اطلاعات بخصوص در زمان وقوع بحران و تصمیم‌گیری برای اولویت‌های مداخله ازنظر مکان، زمان و نوع مداخله اهمیتی مضاعف خواهد داشت. به‌طورمعمول دسـتیابی به اطلاعات در زمان بحران امری وقت‌گیر، هزینه‌بر است که دلیل آن پراکندگی اطلاعات ذخیره‌شده در سازمان‌های مربـوط، عدم دقت کافی اطلاعات و کاربردی و به‌روز نبودن اطلاعات به دلیل شرایط بحران است.

 از طرفی دیگر هرگونه برنامه‌ریزی بدون دسترسی به اطلاعات کامل محکوم ‌به شکست خواهد بـود.
 GIS دسترسـی آسـان و طبقه‌بندی‌شده بـه ایـن اطلاعات در مراحل مختلف مدیریت بحران را ممکن می‌سازد. اطلاعاتی که در حداقل زمـان فراهم‌شده، کـاربردی، دقیـق و مقرون‌به‌صرفه‌اند. با توجه به توانایی‌های این سیستم در آنالیز اطلاعات اولیـه، خروجی‌های موردنیاز در هـر مرحلـه از مدیریت بحران کاربرد خواهد داشت. GIS همچنین در طراحی مدل‌های ارزیابی خطر در شرایط بحران کاربرد گسترده‌ای دارد.

 این سیستم با داشتن قابلیت‌های تعمیم‌پذیری و همپوشانی لایه‌های مختلف اطلاعاتی و آنالیز آن‌ها به‌خوبی قـادر بـه مـشخص نمودن مناطق و نقاط آسیب‌پذیر و بااهمیت در طراحی مدل‌های ارزیابی خطر خواهد بود.
یکی از عمده‌ترین مشكلات پس از هر حادثه کمبود اطلاعات و عدم اطمینان از صحت آَنهاست. تلاش برای برقراری آمادگی بهتر و پیش‌گیری از حوادث، از اولویت‌های کارگزاران کمک رسانی و مجریان آن است. به همین دلیل، نیاز به اطلاعاتی کامل و بازبینی شده از ضروریات امر می‌باشد. سیستم اطلاعات جغرافیایی می‌تواند كمك بزرگی در جهت حل مسایل مربوط به مدیریت حوادث باشد. این سیستم می‌تواند بیشترین حجم اطلاعات را به صورت یکپارچه با حفظ شاخص‌های سه گانه سرعت، دقت و انعطاف‌پذیری در اختیار مدیران و تصمیم گیران قرار دهد. سیستم مذكور دارای لایـه‌های مختلفی است. از لایه‌های اصلی آن می‌توان به نقشه جغرافیایی منطقه بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و برداشت‌های زمینی اشاره نمود. لایه های دیگر نیز شامل نقشه راه‌ها، نقشه زیرساخت‌ها، نقشه توزیع بافت جمعیتی، نقشه مناطق آسیب پذیر و در معرض خطر و بسیاری از موارد دیگر است که بر حسب نیاز قابل طراحی و اضافه نمودن است.

همچنین می‌توان یکی از مهمترین اقدامات در مرحله آمادگی پیش از بحران را تهیه نقشه های آسیب پذیری شهرهای آن منطقه نام برد كه در آن از اطلاعات ذیل بهره گرفته می‌شود:

• شناسایی ساختمان های مقاوم در برابر زلزله در سطح شهر
• نقشه راه های ارتباطی شهر
• محل گسلها و حریم آنها
• شناسایی مکانهایی که در صورت وقوع حادثه ای شدید امکان وقوع حوادث ثانویه در آن موجود است.
• مکان پلها، کانال های آب و فاضلاب، مخازن گاز و نفت
• وضعیت بیمارستان‌ها، نقشه محل ایستگاه‌های آتش نشانی، محل استقرار نیروهای انتظامی ‌و...
• بررسی ظرفیت و توان مناطق اطراف و شهرهای نزدیک جهت پشتیبانی در امداد و نجات، درمان و اسکان موقت
• نواحی پر تراکم جمعیت

این نوع اطلاعات زمانی از بازدهی بالایی برخوردار خواهند بود، که به صورت شبکه‌ای منسجم و یکپارچه درآیند و درست و به موقع استفاده شوند. سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) این امکان را فراهم می‌آورد که اطلاعاتی از این دست به صورت همزمان و یکپارچه قابل مشاهده و تحلیل شوند. از آنجا كه سیستم اطلاعات جغرافیایی ابزاری ارزشمند در جهت کاهش آشفتگی و بی نظمی‌ در مدیریت به طور کلی و مدیریت بحران به طور خاص می‌باشد، لذا پیشنهاد می‌گردد دستگاه‌های عضو كارگروه تخصصی مدیریت بحران در استان‌ها با مشاركت یكدیگر نسبت به جمع آوری و تهیه این سیتم اطلاعاتی اقدام نمایند تا بتوانند مدیریت صحیحی در زمان بحران داشته باشند.

سیستم اطلاعات جغرافیایی با بهره‌گیری از شاخص‌های پهنه‌بندی جغرافیایی و توانایی در ذخیره‌سازی، آنالیز و نمایش کاربردی اطلاعات مربوط به هر آنچه بر روی زمین قرار دارد یا می‌تواند اتفاق بیفتد، نقـش مؤثری در مراحـل مختلف مدیریت بحران و برنامه‌ریزی‌های مربوط دارد و برای مناطق مختلف کشور ایران قابل‌استفاده است.

منبع: heenco.com

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/