مدیریت بحران به عنوان تخصصی علمی و کاربردی، مستلزم برخورداری از مهارت ها، ابزار ها و عوامل گوناگونی است. یکی از ابزار های مهم مورد استفاده در زمینه مدیریت بحران سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) می باشد.

همانطور که در تعریف مدیریت بحران گفته شد مجموعه اقدام هایی است که قبل از وقوع، در حین وقوع و بعد از وقوع بحران، جهت کاهش هر چه بیشتر آثار و عوارض آن انجام می گیرد. اما متاسفانه در برخی از کشورها نظیر کشور ما مدیریت بحران تنها پس از وقوع بحران اعمال می‌گردد و با توجه به این که ایران به شدت از مسایل و مشکلات فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی رنج می‌برد، به نظر می‌رسد سیستمی یکپارچه که بتواند سرعت و کیفیت تصمیم گیری‌های معطوف به حوادث را افزایش دهد و با ارائه اطلاعات صحیح و کاربردی، بر تصمیم گیری‌ها در مواقع لزوم اثر بگذارد ضروری است .

سیستم اطلاعات جغرافیایی محیطی ایده آل برای برنامه ریزی است و می تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند جهت ارزیابی ریسک بلایای طبیعی همچون زلزله، سیل، خشکسالی، طوفان، زمین لغزش و ... بکار گرفته شود به این معنا که با طبقه بندی تجزیه وتحلیل داده ها و ارائه نقشه های گرافیکی میزان خطر وخطر-پذیری را در طیف گسترده ای بدست آورد.

مدیریت بحران با استفاده از این نقشه ها می تواند مکان و تشخیص میزان و قدرت تخریب را بشناسد و همچنین  جهت مقابله با آن قدرت تصمیم گیری و برنامه ریزی و امکانات و ابزار و تجهیزات مورد نیاز و راهکارهای مقابله با آن را پیدا کند. استفاده مناسب از زمان و مکان بعمل آورد. در نتیجه اثرات خسارات را کاهش دهد. ازجمله کاربرد های اساسی GIS در مرحله پیش از بحران تهیه نقشه های پهنه‌بندی خطر است.

تهیه نقشه های پهنه بندی میزان خطر در خصوص زمین  لغزش ها

صدمات و خسارات ناشی از زمین‌لغزش ها، امری مهم و قابل ملاحظه است که متأسفانه در اغلب موارد نادیده گرفته می‌شود. برای پیشگیری از خسارات و تلفات و یا حداقل کاهش گستردگی و دامنه آن، شناخت مناطق ناپایدار ضروری است. با شناخت مناطق با خطر نسبی بالا و پیش‌بینی‌های قبلی می توان از بروز تلفات و خسارات مستقیم و غیرمستقیم پیشگیری نمود و مانع از اتلاف سرمایه های ملی شد. بدین گونه که این اقدام به مدیران شهری و روستایی این امکان را می دهد که با اقدامات پیشگیرانه شامل شناسایی محدوده های خطر وقوع زمین‌لغزش، ارائه راهکارهایی برای ایمن‌سازی مناطق مسکونی، تأسیسات روبنایی و زیر بنایی تصمیمات لازم را برای توسعه فیزیکی صحیح مراکز شهری و روستایی فراهم کنند. بعلاوه با انتقال و جابجایی محدوده هایی که در معرض خطر وقوع زمین‌لغزش قرار دارند، در راستای کاهش خطرات احتمالی تصمیمیات لازم را در مناطق شهری و روستایی اتخاذ نمایند.

به همین منظور ابتدا به شناسایی هر یک از عوامل موثر بر وقوع زمین لغزش در مناطق مورد مطالعه پرداخته و نقشه هر یک از شاخص ها تهیه و در نتیجه همپوشانی شاخص های موثر نقشه نهایی با توجه به وزن هر شاخص در پنج کلاس بسیار کم خطر، کم خطر، خطر متوسط، پر خطر و بسیار پر خطر  تهیه می گردد.

منبع: www.madadkar.org

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/

درتمامي مراحل چرخه مديريت بحران ازمرحله تعيين خطر پذيري مناطق وانجام فعاليتهاي پيش‌گيرانه تا مراحل بعد از بحران مثل جمع آوری اطلاعات و امدادونجات با انواع داده ها وستانده هايي كه به نوعي به موقعيت و مكان مرتبط اند مواجه هستيم.

 ازاينرو كاربرد سيستم اطلاعات مكاني يا GIS دراين حوزه بسيار گسترش يافته ومقبول شده اند. شرايط پهناوري و عدم وجود سيستم مناسب اطلاع رساني و ارتباطي خبر وقوع و تخريب زلزله در روستاها بعضاَ چندين ساعت به طول مي­ انجامد و ارزش امداد و نجات در عمليات دوره اضطراري كه زمان طلايي نام گرفته (Golden time) شديداَ كاهش مي يابد. اين مسئله باعث بروز خسارات مادي و معنوي زيادي مي‌گردد. وجود سيستم‌هاي اطلاعاتي كه بتواند شناخت اطلاعات بهنگام از منطقه و برآوردي از ابعاد حادثه و تلفات داشته باشد، امری لازم و ضروری است.
امكانات نامناسب توزيع شده در زلزله هاي گذشته چه به لحاظ توزيع نامناسب چند برابر رقم واقعي بخاطر فشارهاي رواني و چه به لحاظ عدم توزيع عادلانه بواسطه عدم وجود آمار و اطلاعات واقعي در روزهاي اوليه عمليات باعث گرديده كه ساماندهي، برنامه­ريزي منظم و سيستماتيك امري ضروري بنظر برسد .
 اين طرح كمك زيادي به تصميم گيري در مدلهاي مديريت امداد نجات شهري و امداد در سيل و … خواهد نمود . همچنين طرح در مراحل قبل از نجات با مشخص نمودن توزيع مناسب مراكز امدادي جهت آمادگي لازم نيز مي پردازد.

 GIS دارای لایه‌های مختلفی می باشد. لایه اصلی نقشه جغرافیایی منطقه بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و برداشت‌های زمینی منطقه است. لایه‌های دیگر شامل نقشه راه‌ها، نقشه زیرساخت‌ها، نقشه توزیع بافت جمعیتی، نقشه مناطق آسیب‌پذیر و در معرض خطر و بسیاری از موارد دیگر است که برحسب نیاز قابل طراحی و اضافه نمودن است. مدیریت بحران شامل پنج مرحله هست که عبارت‌اند از:

 پیشگیری از بحران

کاهش شدت بحران

آمادگی بـرای بحـران

مداخله در بحران

و بازگشت به شرایط عادی پس از بحران.

 سه مرحله اول قبل از وقوع بحران و دو مرحله دیگر در زمان وقـوع بحران مدیریت می‌شود. برای مدیریت بحران در هر یک از مراحل فـوق دسترسـی بـه اطلاعـات جـامع از وضعیت جغرافیـایی منطقه، راه‌های مراسلاتی، پهنه‌بندی زیرساخت‌های حیاتی و منابع موجود و تخمـین آسیب‌پذیری آن‌ها در منطقـه، تـراکم جمعیتی و گروه‌های در معرض خطر و ... امری اجتناب‌پذیر است. دسترسی به این اطلاعات بخصوص در زمان وقوع بحران و تصمیم‌گیری برای اولویت‌های مداخله ازنظر مکان، زمان و نوع مداخله اهمیتی مضاعف خواهد داشت. به‌طورمعمول دسـتیابی به اطلاعات در زمان بحران امری وقت‌گیر، هزینه‌بر است که دلیل آن پراکندگی اطلاعات ذخیره‌شده در سازمان‌های مربـوط، عدم دقت کافی اطلاعات و کاربردی و به‌روز نبودن اطلاعات به دلیل شرایط بحران است.

 از طرفی دیگر هرگونه برنامه‌ریزی بدون دسترسی به اطلاعات کامل محکوم ‌به شکست خواهد بـود.
 GIS دسترسـی آسـان و طبقه‌بندی‌شده بـه ایـن اطلاعات در مراحل مختلف مدیریت بحران را ممکن می‌سازد. اطلاعاتی که در حداقل زمـان فراهم‌شده، کـاربردی، دقیـق و مقرون‌به‌صرفه‌اند. با توجه به توانایی‌های این سیستم در آنالیز اطلاعات اولیـه، خروجی‌های موردنیاز در هـر مرحلـه از مدیریت بحران کاربرد خواهد داشت. GIS همچنین در طراحی مدل‌های ارزیابی خطر در شرایط بحران کاربرد گسترده‌ای دارد.

 این سیستم با داشتن قابلیت‌های تعمیم‌پذیری و همپوشانی لایه‌های مختلف اطلاعاتی و آنالیز آن‌ها به‌خوبی قـادر بـه مـشخص نمودن مناطق و نقاط آسیب‌پذیر و بااهمیت در طراحی مدل‌های ارزیابی خطر خواهد بود.
یکی از عمده‌ترین مشكلات پس از هر حادثه کمبود اطلاعات و عدم اطمینان از صحت آَنهاست. تلاش برای برقراری آمادگی بهتر و پیش‌گیری از حوادث، از اولویت‌های کارگزاران کمک رسانی و مجریان آن است. به همین دلیل، نیاز به اطلاعاتی کامل و بازبینی شده از ضروریات امر می‌باشد. سیستم اطلاعات جغرافیایی می‌تواند كمك بزرگی در جهت حل مسایل مربوط به مدیریت حوادث باشد. این سیستم می‌تواند بیشترین حجم اطلاعات را به صورت یکپارچه با حفظ شاخص‌های سه گانه سرعت، دقت و انعطاف‌پذیری در اختیار مدیران و تصمیم گیران قرار دهد. سیستم مذكور دارای لایـه‌های مختلفی است. از لایه‌های اصلی آن می‌توان به نقشه جغرافیایی منطقه بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و برداشت‌های زمینی اشاره نمود. لایه های دیگر نیز شامل نقشه راه‌ها، نقشه زیرساخت‌ها، نقشه توزیع بافت جمعیتی، نقشه مناطق آسیب پذیر و در معرض خطر و بسیاری از موارد دیگر است که بر حسب نیاز قابل طراحی و اضافه نمودن است.

همچنین می‌توان یکی از مهمترین اقدامات در مرحله آمادگی پیش از بحران را تهیه نقشه های آسیب پذیری شهرهای آن منطقه نام برد كه در آن از اطلاعات ذیل بهره گرفته می‌شود:

• شناسایی ساختمان های مقاوم در برابر زلزله در سطح شهر
• نقشه راه های ارتباطی شهر
• محل گسلها و حریم آنها
• شناسایی مکانهایی که در صورت وقوع حادثه ای شدید امکان وقوع حوادث ثانویه در آن موجود است.
• مکان پلها، کانال های آب و فاضلاب، مخازن گاز و نفت
• وضعیت بیمارستان‌ها، نقشه محل ایستگاه‌های آتش نشانی، محل استقرار نیروهای انتظامی ‌و...
• بررسی ظرفیت و توان مناطق اطراف و شهرهای نزدیک جهت پشتیبانی در امداد و نجات، درمان و اسکان موقت
• نواحی پر تراکم جمعیت

این نوع اطلاعات زمانی از بازدهی بالایی برخوردار خواهند بود، که به صورت شبکه‌ای منسجم و یکپارچه درآیند و درست و به موقع استفاده شوند. سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) این امکان را فراهم می‌آورد که اطلاعاتی از این دست به صورت همزمان و یکپارچه قابل مشاهده و تحلیل شوند. از آنجا كه سیستم اطلاعات جغرافیایی ابزاری ارزشمند در جهت کاهش آشفتگی و بی نظمی‌ در مدیریت به طور کلی و مدیریت بحران به طور خاص می‌باشد، لذا پیشنهاد می‌گردد دستگاه‌های عضو كارگروه تخصصی مدیریت بحران در استان‌ها با مشاركت یكدیگر نسبت به جمع آوری و تهیه این سیتم اطلاعاتی اقدام نمایند تا بتوانند مدیریت صحیحی در زمان بحران داشته باشند.

سیستم اطلاعات جغرافیایی با بهره‌گیری از شاخص‌های پهنه‌بندی جغرافیایی و توانایی در ذخیره‌سازی، آنالیز و نمایش کاربردی اطلاعات مربوط به هر آنچه بر روی زمین قرار دارد یا می‌تواند اتفاق بیفتد، نقـش مؤثری در مراحـل مختلف مدیریت بحران و برنامه‌ریزی‌های مربوط دارد و برای مناطق مختلف کشور ایران قابل‌استفاده است.

منبع: heenco.com

دوره آموزشی سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در مدیریت بحران و سوانح

مدرس: دکتر جوی زاده

مدت دوره آموزشی: 50 ساعت

برای دانلود جزوات و فیلم های رایگان در زمینه GIS وRS به وب سایت زیر مراجعه نمایید:

https://gisland.org/